Μεγάλη Πέμπτη

Σήμερον πρωὶ τελεῖται ἡ Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, διακρινομένη ὡς γνωστὸν τῆς τοῦ Χρυσοστόμου κατὰ τὸ μῆκος τῶν εὐχῶν, καὶ τούτου ἕνεκα ψάλλονται ἀργὰ τὸ «Ἅγιος Ἅγιος» ὡς καὶ τὸ «Ἀμὴν» καὶ τὸ «Σὲ ὑμνοῦμεν», κατὰ τὴν ὥραν τῆς προσφορᾶς, καὶ τὸ «Ἐπὶ σοὶ χαίρει», ἀντὶ τοῦ «Ἄξιόν ἐστιν». Τὰ ἀργὰ ταῦτα μέλη, ἀρχαιότατα καὶ σεμνότατα ὄντα, ἐμπνέουσι τοῖς ἀκροαταῖς μέγαν σεβασμόν. Ὁ λόγος, δι᾿ ὃν συμψάλλεται ὁ Ἑσπερινὸς τῇ Λειτουργίᾳ ταύτῃ, ὡς ἐν τῷ Μ. Σαββάτῳ καὶ ταῖς παραμοναῖς τῶν Χριστουγέννων καὶ Θεοφανείων, καὶ ἐν ταῖς Προηγιασμέναις καθ᾿ ὅλην τὴν Μ. Τεσσαρακοστήν, εἶναι ὅτι αἱ Λειτουργίαι αὗται ἐτελοῦντο πρὸς ἑσπέραν κατὰ τὰ ἀρχαῖα Τυπικά, ἅτε νηστείας οὔσης. Ἀλλὰ καὶ σήμερον ἔτι ἐν ταῖς ἱεραῖς Μοναῖς τοῦ Ἄθω καὶ ἀλλαχοῦ, ὅπου τὰ ἀρχαῖα Τυπικὰ κρατοῦσι, πρὸς ἑσπέραν τελοῦνται αὗται. Ἐννοεῖται, ὅτι οἱ μοναχοὶ νηστεύουσιν ἐκεῖ πανημέριοι, τὰς τοιαύτας ἡμέρας, πλὴν τῶν ἀσθενῶν καὶ νοσούντων, καὶ μόνον μετὰ τὴν δύσιν τοῦ ἡλίου ἅπτονται τροφῆς.

Ἐν τῇ Λειτουργίᾳ τῆς σήμερον ἀναγινώσκεται τὸ κατὰ Ματθαῖον μακρὸν Εὐαγγέλιον, ἐν ᾧ ἱστορεῖται ὅ τε Μυστικὸς Δεῖπνος, καὶ ἡ παράδοσις τῶν Μυστηρίων, ὁ Ἱερὸς Νιπτήρ, τὸ συμβούλιον τῶν Ἀρχιερέων, ἡ προδοσία τοῦ Ἰούδα, ἡ ἀγωνία τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὑπερφυὴς προσευχή, ἡ σύλληψις καὶ προσαγωγὴ τοῦ Κυρίου καὶ ἡ ὑπὸ τῶν Ἀρχιερέων ἐξέτασις, μέχρι τῆς τριττῆς ἀρνήσεως τοῦ Πέτρου. Ἀγνοῶ, ἂν ὑπῆρχε καὶ ἐν τῇ ἠπειρωτικῇ Ἑλλάδι τὸ ἔν τισι τῶν νήσων σῳζόμενον μέχρι πρὸ μικροῦ ἔθιμον, τῆς κατασκευῆς δακτυλίου ἀπὸ σαράντα μονοστέφανες. Ἐὰν δηλ. νεαρά τις σύζυγος ἦτο χαροκαμένη, καὶ τῆς εἶχον ἀποθάνει τὰ πρῶτα τέκνα, ἐδανείζετο παρὰ τεσσαράκοντα πρωτογάμων γυναικῶν μόρια χρυσοῦ καὶ ἀργύρου, πρὸς κατασκευὴν δακτυλίου, ὅστις ἐχωνεύετο ὑπὸ τοῦ χρυσοχόου ἅμα ἀναγινωσκομένου τοῦ Εὐαγγελίου τούτου, καὶ ὁ τοιοῦτος δακτύλιος εἶχε τὴν θαυματουργὸν δύναμιν νὰ ἀμβλύνῃ τὸ δρέπανον τοῦ θανάτου. Ἂν καλῶς ἐνθυμῆται ὁ γράφων, ἐν τῷ πατρῴῳ αὐτοῦ οἴκῳ συνέβη ποτὲ τοιοῦτόν τι, καὶ τελεσφόρως μάλιστα.

Ὁ ψαλλόμενος τὴν ἑσπέραν ταύτην Ὄρθρος τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς, καλεῖται εἰδικώτερον Ἀκολουθία τῶν Ἁγίων Παθῶν, κοινῶς δὲ λέγεται τὰ Δώδεκα Εὐαγγέλια, ὡς ἐκ τῶν ἀναγινωσκομένων ἰσαρίθμων περικοπῶν τῶν ἱερῶν Εὐαγγελιστῶν. Τὸ πρῶτον καὶ μακρότατον τούτων, τὸ τῆς Διαθήκης λεγόμενον, περιλαμβάνει ὑπὲρ τὰ τέσσαρα κεφάλαια τοῦ Ἰωάννου, ἄρχεται δὲ ἀπὸ τῶν λέξεων, «Εἶπεν ὁ Κύριος τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς· νῦν ἐδοξάσθη ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου», καὶ τελευτᾷ «ὅπου ἦν κῆπος, εἰς ὃν εἰσῆλθεν αὐτὸς καὶ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ». Εἶτα εὐθὺς ἄρχονται ψαλλόμενα τὰ Ἀντίφωνα. Τὸ πρῶτον τούτων εἶναι «Ἄρχοντες λαῶν συνήχθησαν κατὰ τοῦ Κυρίου, καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ». «Λόγον παράνομον κατέθεντο κατ᾿ ἐμοῦ, Κύριε, Κύριε, μὴ ἐγκαταλίπῃς με». Προφητικὰ ταῦτα ἐκ τοῦ Δαυΐδ. Εἶτα Κάθισμα, καὶ πάλιν Ἀντίφωνον β´ καὶ γ´ καὶ Καθίσματα ἐναλλάξ. Τὸ β´ Εὐαγγέλιον, συνέχεια ὂν τοῦ πρώτου, ἱστορεῖ τὴν σύλληψιν τοῦ Ἰησοῦ καὶ τὴν προσαγωγὴν αὐτοῦ, τὴν φυγὴν τῶν Ἀποστόλων, κτλ. Τὸ γ´ καὶ δ´ καὶ ε´, ἐκ διαφόρων Εὐαγγελιστῶν, ἀφηγοῦνται τὰ τῆς ἀνακρίσεως τοῦ Ἰησοῦ παρὰ τοῖς ἀρχιερεῦσι, τοὺς ἐμπτυσμοὺς καὶ τὰ ραπίσματα, τὰ δεσμὰ καὶ τὴν εἰς τὸν Πιλᾶτον παράδοσιν. Μετὰ τὸ ε´ Εὐαγγέλιον γίνεται ἡ ἔξοδος τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ψαλλομένου τοῦ Ἀντιφώνου «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου». Συμπληρουμένων ἀκολούθως τῶν Ἀντιφώνων, ἄρχονται, εἰς ἀνάμνησιν τῆς ὁμολογίας τοῦ λῃστοῦ, ψαλλόμενοι οἱ Μακαρισμοί:

«Διὰ ξύλου ὁ Ἀδάμ, παραδείσου γέγονεν ἄποικος, διὰ ξύλου δὲ Σταυροῦ, ὁ λῃστὴς παράδεισον ᾤκησε»· καὶ ἕκαστον τῶν γοργῶν τούτων τροπαρίων τελευτᾷ, εἰς τὸ «Μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου». «Τῶν θεοκτόνων ὁ ἑσμός, τῶν Ἰουδαίων ἔθνος τὸ ἄνομον», καὶ «Τὸ χειρόγραφον ἡμῶν, ἐν τῷ Σταυρῷ διέρρηξας, Κύριε». «Ἡ ζωηφόρος σου πλευρά, ὡς ἐξ Ἐδὲμ πηγὴ ἀναβλύζουσα,» κτλ. Ἐν τῷ μεταξὺ ἀναγινώσκεται τὸ Ϛ´ καὶ ζ´ καὶ η´ Εὐαγγέλιον, μετὰ δὲ τὸ θ´ ψάλλεται τὸ συντομώτατον τριῴδιον τοῦ ἱεροῦ Κοσμᾶ. «Πρὸς σὲ ὀρθρίζω, τὸν δι᾿ εὐσπλαγχνίαν σεαυτόν, τῷ πεσόντι κενώσαντα ἀτρέπτως, καὶ μέχρι παθῶν, ἀπαθῶς ὑποκύψαντα, Λόγε Θεοῦ, τὴν εἰρήνην παράσχου μοι φιλάνθρωπε». Κατὰ τὴν ε´ ταύτην ᾠδήν, πρώτην οὖσαν τοῦ τριῳδίου, ἀναγινώσκεται τὸ Κοντάκιον, καὶ εἶτα ὁ Συναξαριστής, μετὰ τῶν δύο τούτων ὡραίων ἰαμβείων:

Ζῶν εἶ Θεὸς σύ, κἂν νεκρωθεὶς ἐν ξύλῳ.

Ὦ νεκρὲ γυμνέ, καὶ Θεοῦ ζῶντος Λόγε.

Ἡ η´ ᾠδὴ εἶναι διάλογος μεταξὺ Χριστοῦ καὶ Πέτρου, ἡ δ᾿ ἐνάτη περιέχει τὸν πασίγνωστον ἐκεῖνον εἱρμόν, «Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ», ὃν ὁ ποιητὴς συνέθηκε, λέγουσιν, ὑψηλὸν καὶ μεγαλοπρεπῆ πρὸς παραμυθίαν τῆς Θεοτόκου.

Μετὰ τὴν συμπλήρωσιν τοῦ τριῳδίου ψάλλεται τὸ Ἐξαποστειλάριον, «Τὸν λῃστὴν αὐθημερόν». Ἀκολούθως οἱ Αἶνοι εἰς γ´ ἦχον. «Δύο καὶ πονηρὰ ἐποίησεν, ὁ πρωτότοκος υἱός μου Ἰσραήλ». Παθητικώτατον εἶναι τὸ β´ ἰδιόμελον, «Ἕκαστον μέλος τῆς ἁγίας σου σαρκός, ἀτιμίαν δι᾿ ἡμᾶς ὑπέμεινε· τὰς ἀκάνθας ἡ κεφαλή, ἡ ὄψις τὰ ἐμπτύσματα, αἱ σιαγόνες τὰ ῥαπίσματα, τὸ στόμα τὴν ἐν ὄξει κερασθεῖσαν χολὴν τῇ γεύσει, τὰ ὦτα τὰς δυσσεβεῖς βλασφημίας, ὁ νῶτος τὴν φραγγέλωσιν, καὶ ἡ χεὶρ τὸν κάλαμον· αἱ τοῦ ὅλου σώματος ἐκτάσεις ἐν τῷ σταυρῷ, τὰ ἄρθρα τοὺς ἥλους, καὶ ἡ πλευρὰ τὴν λόγχην». Προφητικὸν δὲ καὶ μεγαλορρῆμον εἶναι τὸ Δόξα· «Ἐξέδυσάν με τὰ ἱμάτιά μου, καὶ ἐνέδυσάν με χλαμύδα κοκκίνην· ἔθηκαν ἐπὶ τὴν κεφαλήν μου στέφανον ἐξ ἀκανθῶν, καὶ ἐπὶ τὴν δεξιάν μου χεῖρα ἔδωκαν κάλαμον, ἵνα συντρίψω αὐτούς, ὡς σκεύη κεραμέως». Ὁμοίως τὸ Καὶ νῦν· «Τὸν νῶτόν μου ἔδωκα εἰς μάστιγας», κτλ. Καὶ ἅμα λέγονται τὸ ι´ καὶ τὸ ια´ Εὐαγγέλιον. Ἕπονται τὰ Ἀπόστιχα: «Πᾶσα ἡ κτίσις ἠλλοιοῦτο φόβῳ», Τὸ γ´ τούτων, εἰς ἦχον β´ ᾀδόμενον, εἰσάγει τὴν Θεοτόκον, τετρωμένην τὰ σπλάγχνα, στενάζουσαν, τύπτουσαν τὸ στῆθος, καὶ γοερῶς ἀνακράζουσαν: «Οἴμοι! θεῖον τέκνον, οἴμοι! τὸ φῶς τοῦ κόσμου· πῶς ἔδυς ἐξ ὀφθαλμῶν μου, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ»· ὁμοίως καὶ τὸ δ´, «Υἱέ μου, ποῦ τὸ κάλλος ἔδυ τῆς μορφῆς σου; οὐ φέρω σε, γυμνὸν ὡς κατάδικον ὁρᾶν, ἐπὶ ξύλου κρεμάμενον». Ἐπειδὴ πᾶσα ἡ ἀνθρωπότης σύγκειται ἐκ μητέρων καὶ τέκνων, μητέρες καὶ τέκνα ἂς εἴπωσιν ἂν δικαίως ἡ χριστιανικὴ θρησκεία δὲν ἐπεκράτησεν ἐπὶ τῆς γῆς.

Μετὰ τὰ Ἀπόστιχα λέγεται τὸ ιβ´ Εὐαγγέλιον, «Τῇ ἐπαύριον, ἥτις ἐστὶ μετὰ τὴν Παρασκευήν», καὶ συμπληροῦται ἡ περίσεμνος ἀκολουθία τῶν Παθῶν τοῦ Σωτῆρος.

Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης