Βίος ἀπαρηγόρητος

Ὁ ἄνθρωπος πλάστηκε ὡς παρεπίδημος τοῦ κόσμου αὐτοῦ. Καὶ ἀκριβῶς, ἡ τραγικὴ ἐτούτη πραγματικότητα συνιστᾶ τὴν ριζική του ἔγνοια, τὸν ἀκοίμητο καημό του: ὅπως καὶ νὰ ζήσει, ὅσα κι ἂν δημιουργήσει, ὅλα μιὰ μέρα θὰ τὰ ἀφήσει γιὰ νὰ ξαναβυθισθεῖ στὸ χῶμα ἀπὸ ὅπου προῆλθε. Στὴν συγκλονιστική του, ὡστόσο, ἀπορία γιὰ ποιὸ σκοπὸ πλάσθηκε, γιὰ ποιὸ σκοπὸ ζεῖ καὶ ποιὸν σκοπὸ ὑπηρετεῖ ἀποχωρώντας ἀπὸ τὸν κόσμο, μόνο ἡ θρησκεία δίδει ὁλοκληρωτικὴ ἀπόκριση. Καὶ μόνο ὁ Χριστὸς ἀποκάλυψε πὼς τὸ ἔργο τῆς Δημιουργίας ἦταν καὶ παραμένει τὸ ἔργο Ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Μιᾶς Ἀγάπης ποὺ ὑπερβαίνει τὸ νοῦ, ποὺ συνιστᾶ τὸν μυστηριώδη ρυθμὸ τῆς ὕπαρξής μας ὡς Ἀνθρώπων.

Αὐτὸ τὸν ρυθμό, τὸν ἅγιο ρυθμό, συνέλαβε ἐδῶ καὶ αἰῶνες ἡ Εὐρώπη βιώνοντας τὴν χριστιανοσύνη της μὲ τρόπους λατρευτικὰ ἐνθουσιαστικούς, διότι λειτούργησε μέσα στὸ πρόσταγμα τοῦ Μυστηρίου ποὺ ψυχώνει ὁλόκληρη τὴν Δημιουργία, καὶ τὸν Ἄνθρωπο τελικά. Μέσα στὸ πρόσταγμα τῆς διαδρομῆς, τῆς μετάβασης ἀπὸ τὸν κόσμο ἐτοῦτο τῶν αἰσθήσεων στὸν κόσμο τοῦ πνεύματος, τὸν ὑπεραισθητό, ποὺ συνιστᾶ τὸν ἀκήρατο κόσμο τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.

Αὐτὴ τὴν ἁγία προσδοκία ἡ Εὐρώπη ἄρχισε νὰ τὴν προσβάλει καὶ τελικά, νὰ τὴν ποδοπατάει, ἄλλοτε μὲ Σταυροφορίες, ἄλλοτε μὲ Ἱερὲς Ἐξετάσεις, καὶ στὸν περασμένο αἰώνα μὲ φριχτοὺς πολέμους χριστιανῶν κατὰ χριστιανῶν. Κι αἰφνίδια, ἔνιωσε ἡ Εὐρώπη νὰ χάνει τὴν ἀθάνατη, ἱερὴ πνοή της, εἶδε τὸν Ἄνθρωπο νὰ ἐξευτελίζεται, νὰ ποδοπατεῖται, νὰ ἐκμηδενίζεται, τὸν πολιτισμό της ὡς κανόνα συμπεριφορᾶς καὶ ζωῆς νὰ θρυμματίζεται καὶ νὰ ἀνακύπτει ἀπὸ τὰ φριχτὰ ἐρείπια τοῦ 20οῦ αἰώνα τὸ δυσπερίγραπτο σκιάχτρο τοῦ Μηδενισμοῦ. Αὐτοῦ τοῦ τραγικοῦ κενοῦ, ποὺ ἄδειασε τὸν Ἄνθρωπο, ἄδειασε τὴν ζωὴ καταντώντας τὴν ἀναιτιολόγητη, ἄδειασε τὸν πνευματικὸ πολιτισμό, ἄδειασε καὶ τὴν ἱστορία ὁλόκληρη. Καὶ οἱ πολίτες τοῦ εὐρωπαϊκοῦ 21ου αἰώνα βιώνουν ἕναν βίο ἀναιτιολόγητο, ἀπαρηγόρητο, μιὰν ὕπαρξη πλασμένη τελικὰ γιὰ τὸν θάνατο, ὄχι γιὰ τὴν ζωή.

Καὶ τί ἀπόγινε ἡ ζωὴ χάνοντας τὸν ἱερό της σκοπὸ ποὺ τῆς ἐνέπνεε ὁ Θεός; Κατακλύστηκε ἀπὸ ὑλικὰ ἀγαθά, ἀπὸ μηχανές, ἀπὸ διασκεδάσεις ποὺ ἐπιδιώκουν ν' ἀποσπάσουν ἀπὸ τὸν ἐρημωμένο Ἄνθρωπο τὴν τραγικὴ ἔγνοια τοῦ θανάτου του, ὡς ἀναπότρεπτου καθήκοντος τοῦ ὑπάρχειν. Ἡ ἀδιόρατη ἀλλὰ στυγνὴ καὶ τυραννικὴ συνωμοσία κατὰ τῆς Ἱερότητας τοῦ Ἀνθρώπου ποὺ ὀνομάστηκε «καταναλωτικὴ κοινωνία» παλεύει νὰ ἀποσπάσει τὴν προσοχὴ τοῦ θνητοῦ ἀπὸ τὴν θνητότητά του, νὰ τὸν πείσει γιὰ τὴν μηδαμινότητά του καὶ γιὰ τὴν μηδενικότητα καὶ τοῦ κόσμου, καὶ τὴν δική του, νὰ ἐξανεμίσει τὴν ἱερότητα τοῦ προσώπου του καὶ νὰ ρίξει τὸν ἄνθρωπο στὰ ἀπορρίματα ἑνὸς αἰώνα ποὺ ἦλθε λατρεύοντας τὸν Μηδενισμό.

Μέσα σ' ἐτούτη τὴν ὀδυνηρὰ ἀσφυκτικὴ κατάσταση τοῦ νέου αἰώνα, εἶναι ἀνάγκη ζωῆς ἢ θανάτου νὰ ὀρθωθεῖ καὶ πάλι ἡ ἁγία Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ καὶ ὑψώνοντας καὶ πάλι τὴν ἀλήθεια τῆς Ἀγάπης, νὰ ἐξορκίσει τὸ βασίλειο τῆς μηχανῆς, τὸν παροξυσμὸ τῆς κατανάλωσης, τὸ θράσος τοῦ μηδενισμοῦ ποὺ ἀπειλεῖ νὰ θρυμματίσει τὴν Δημιουργία τοῦ Θεοῦ —καὶ τὸν Ἄνθρωπο ὡς εἰκόνα Θεοῦ, ὡς Ὑπόμνημα Θεοῦ, ὡς ταξιδιώτη τοῦ κόσμου ἐτούτου, μὲ προορισμὸ νὰ ὑπερβεῖ τὰ ἐγκόσμια γιὰ νὰ ἐπιζήσει αἰώνια. Ὁ Ἄνθρωπος, τελικά, εἶναι ἕνα Μυστήριο, δὲν εἶναι ἕνας ἀριθμός. Καὶ μιὰ κοινωνία ποὺ μετρᾶ νυχθημερόν, κοινωνία ἀριθμηστική, ὑπηρετεῖ τὸν θάνατο. Ἂν ὅμως ὁ Ἄνθρωπος ὑπηρετεῖ μὲ τὸν λυσσαλέο καταναλωτισμὸ τὸν θάνατό του, τότε, ποιὸ νόημα δίδει στὴν ζωή του;

Ἰδοὺ πού, τελικά, ἀνακύπτει τὸ τραγικὸ αἴτημα νὰ νοηματισθεῖ καὶ πάλι ὁ Ἄνθρωπος, νὰ νοηματισθεῖ καὶ ὁ βίος του. Γιὰ νὰ νικηθεῖ, τελικά, ὁ Χρόνος ὁ τυραννικὸς μὲ τὴν Ἀνάσταση.

Κώστας Τσιρόπουλος

Ἁπλὴ ἀλήθεια

Γενικὰ οἱ Ἕλληνες εἶναι ἀγράμματοι καὶ ἀγνοοῦν τοὺς θησαυροὺς τῆς πατρίδας τους.

Θὰ γίνουν θρῆσκοι ὅσο μορφώνονται, ἀντίθετα μὲ ἄλλους ποὺ ὅσο μορφώνονται παύουν νὰ εἶναι θρῆσκοι.

Γιάννης Τσαρούχης

 

Χωρὶς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς τὴν πατρίδα

-Χωρὶς ἀρετὴ καὶ πόνο εἰς τὴν πατρίδα καὶ πίστη στὴ θρησκεία τους ἔθνη δὲν ὑπάρχουν.

-Καὶ βρίζουν, οἱ πουλημένοι εἰς τοὺς ξένους, καὶ τοὺς παπάδες μας, ὁποῦ τοὺς ζυγίζουν ἄναντρους καὶ ἀπόλεμους. Ἐμεῖς τοὺς παπᾶδες τοὺς εἴχαμε μαζὶ εἰς κάθε μετερίζι, εἰς κάθε πόνον καὶ δυστυχίαν. Ὄχι μόνον διὰ νὰ βλογᾶνε τὰ ὅπλα τὰ ἱερά, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ μὲ ντουφέκι καὶ γιαταγάνι, πολεμώντας ὡσὰν λεοντάρια. Ντροπὴ Ἕλληνες.

-Ἀφάνισαν ὅλως διόλου τὰ μοναστήρια καὶ οἱ καημένοι οἱ καλόγεροι, ὁποῦ ἀφανίστηκαν εἰς τὸν ἀγῶνα, πεθαίνουν τῆς πείνας μέσα στοὺς δρόμους, ὁποῦ αὐτὰ τὰ μοναστήρια ἦταν τὰ πρῶτα προπύργια τῆς ἀπανάστασής μας. Ὅτι ἐκεῖ ἦταν καὶ οἱ τζεμπιχανέδες μας (πυριτιδαποθῆκες) κι ὅλα τὰ ἀναγκαῖα τοῦ πολέμου· ὅτ᾿ ἦταν παράμερον καὶ μυστήριον ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Καὶ θυσίασαν οἱ καημένοι οἱ καλόγεροι καὶ σκοτώθηκαν οἱ περισσότεροι εἰς τὸν ἀγῶνα. Καὶ οἱ Μπαυαρέζοι παντήχαιναν, ὅτ᾿ εἶναι οἱ Καπουτζίνοι τῆς Εὐρώπης, δὲν ἤξεραν ὅτι εἶναι σεμνοί, κι ἀγαθοὶ ἄνθρωποι καὶ μὲ τὰ ἔργα τὼν χεριῶν τους ἀπόχτησαν αὐτά, ἀγωνίζοντας καὶ δουλεύοντας τόσους αἰῶνες καὶ ζοῦσαν μαζί τους τόσοι φτωχοί καὶ ἔτρωγαν ψωμί... καὶ χάλασαν καὶ ρήμαξαν ὅλους τοὺς ναοὺς τῶν μοναστηριῶν.

Στρατηγὸς Μακρυγιάννης

Ἀφρόψαρα τοῦ νοῦ

Ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ὁ Χριστιανισμὸς παύει νὰ εἶναι πίστη ἢ τρόπος ζωῆς -ὁ ἄριστος βίος τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων- καὶ γίνεται ἰδέα, φαντάζει γιὰ μένα τὸ ἴδιο ἂν εἶσαι χριστιανὸς ἢ ἄθεος. Ὅπως παράλληλα φαντάζει τὸ ἴδιο ἂν εἶσαι ἰδεαλιστὴς ἢ ὑλιστής, σύμφωνα μὲ τὴν ὁρολογία τῆς νεότερης εὐρωπαϊκῆς φιλοσοφίας. Ἀφρόψαρα τοῦ νοῦ ὅλα αὐτά, ποὺ δὲν κατεβαίνουν ποτὲ στὰ μεγάλα βάθη τῆς ζήσης μας.

*****

Ἕνα συμπέρασμα ἀπὸ τὴ Φιλοκαλία: «...ἐκ μόνης ἀκοῆς οὐ δύναταί τις τεχνίτης γενέσθαι, ἀλλ’ ἐκ τοῦ ποιεῖν καὶ βλέπειν καὶ πολλὰ πράττειν καὶ διορθοῦσθαι ὑπὸ τῶν ἐμπείρων καὶ διὰ τῆς ὑπομονῆς καὶ ἐκκοπῆς τῶν ἰδίων θελημάτων καὶ τῇ πολυημερίᾳ εἰς ἕξιν ἔρχεται τῆς τέχνης...». Συμπέρασμα γιὰ τοὺς τεχνίτες (κάθε λογῆς).

*****

Δὲν τὴν ξέραμε τὴν Ἐκκλησιὰ τῆς Ἀγάπης; Δὲν ἔχομε τὴν παράδοσή μας; Πότε τὴ χάσαμε; Πῶς ἀναρωτιόμαστε ἢ φωνάζομε (ἀκόμα καὶ ὁ πρόσφυγας ποιητής):

Ἀγάπη, ποῦ ’ναι ἡ ἐκκλησιά σου; Βαρέθηκα πιά, στὰ μετόχια.

Δὲν ξέραμε πὼς μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη; Ποιός μᾶς εἶπε νὰ τὴ χάσομε καὶ τώρα νὰ «βαριόμαστε» στὰ μετόχια; Ἀνεξήγητος, ἀνεξήγητος ὁ σημερινὸς Ἕλληνας δέκα φορές.

Ζήσιμος Λορεντζᾶτος

Ἂς μὴν πετροβολᾶμε τοὺς ἀνθρώπους χριστιανικὰ

Εἶπα σὲ κάποιον μία φορά: «Τί εἶσαι ἐσύ; Μαχητὴς τοῦ Χριστοῦ ἢ μαχητὴς τοῦ πειρασμοῦ; Ξέρεις πὼς ὑπάρχουν καὶ μαχητὲς τοῦ πειρασμοῦ;».

Ὁ Χριστιανὸς δὲν πρέπει νὰ εἶναι φανατικός, ἀλλὰ νὰ ἔχη ἀγάπη γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. Ὅποιος πετάει λόγια ἀδιάκριτα, καὶ σωστὰ νὰ εἶναι, κάνει κακό.

Γνώρισα ἕναν συγγραφέα ποὺ εἶχε εὐλάβεια πολλή, ἀλλὰ μιλοῦσε στοὺς κοσμικοὺς μὲ μία γλώσσα ὠμή, ποὺ προχωροῦσε ὅμως σὲ βάθος καὶ τοὺς τράνταζε. Μία φορὰ μοῦ λέει: «Σὲ μία συγκέντρωση εἶπα αὐτὸ καὶ αὐτὸ σὲ μία κυρία». Ἀλλὰ μὲ τὸν τρόπο ποὺ τῆς τὸ εἶπε, τὴν εἶχε σακατέψει. Τὴν πρόσβαλε μπροστὰ σὲ ὅλους.

«Κοίταξε, τοῦ λέω, ἐσὺ πετᾶς στοὺς ἄλλους χρυσὰ στεφάνια μὲ διαμαντόπετρες, ἔτσι ὅμως ποὺ τὰ πετᾶς, σακατεύεις κεφάλια. Ὄχι μόνον εὐαίσθητα, ἀλλὰ καὶ γερά». Ἂς μὴν πετροβολᾶμε τοὺς ἀνθρώπους… χριστιανικά.

Ὅποιος ἐλέγχει μπροστὰ σὲ ἄλλους κάποιον ποὺ ἁμάρτησε ἤ μιλάει μὲ ἐμπάθεια γιὰ κάποιο πρόσωπο, αὐτὸς δὲν κινεῖται ἀπὸ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ· κινεῖται ἀπὸ ἄλλο πνεῦμα. Ὁ τρόπος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ ἀγάπη, διαφέρει ἀπὸ τὸν τρόπο τῶν νομικῶν.

Ἡ Ἐκκλησία βλέπει τὰ πάντα μὲ μακροθυμία καὶ κοιτάζει νὰ βοηθήση τὸν καθέναν, ὅ,τι καὶ ἂν ἔχη κάνει, ὅσο ἁμαρτωλὸς καὶ ἂν εἶναι. Βλέπω σὲ μερικοὺς εὐλαβεῖς ἕνα εἶδος παράξενης λογικῆς. Καλὴ εἶναι ἡ εὐλάβεια ποὺ ἔχουν, καλὴ καὶ ἡ διάθεση γιὰ τὸ καλό, ἀλλὰ χρειάζεται καὶ ἡ πνευματικὴ διάκριση καὶ εὐρύτητα, γιὰ νὰ μὴ συνοδεύη τὴν εὐλάβεια ἡ στενοκεφαλιά, ἡ γεροκεφαλιά (τὸ γερὸ δηλαδὴ ἀρβανίτικο κεφάλι).

Ὅλη ἡ βάση εἶναι νὰ ἔχη κανεὶς πνευματικὴ κατάσταση, γιὰ νὰ ἔχη τὴν πνευματικὴ διάκριση, γιατὶ ἀλλιῶς μένει στὸ «γράμμα τοῦ νόμου», καὶ τὸ «γράμμα τοῦ νόμου ἀποκτείνει».

Αὐτὸς ποὺ ἔχει ταπείνωση δὲν κάνει ποτὲ τὸν δάσκαλο· ἀκούει καί, ὅταν τοῦ ζητηθῆ ἡ γνώμη του, μιλάει ταπεινά. Ποτὲ δὲν λέει «ἐγώ», ἀλλὰ «ὁ λογισμὸς μοῦ λέει» ἤ «οἱ Πατέρες εἶπαν». Μιλάει δηλαδὴ σὰν μαθητής. Ὅποιος νομίζει ὅτι εἶναι ἱκανὸς νὰ διορθώνη τοὺς ἄλλους ἔχει πολὺ ἐγωισμό.

– Ὅταν, Γέροντα, ξεκινάη κανεὶς ἀπὸ καλὴ διάθεση νὰ κάνη κάτι καὶ φθάνη στὰ ἄκρα, λείπει ἡ διάκριση;

– Εἶναι ὁ ἐγωισμὸς μέσα στὴν ἐνέργειά του αὐτὴ καὶ δὲν τὸ καταλαβαίνει, γιατὶ δὲν γνωρίζει τὸν ἑαυτό του, γι’ αὐτὸ πιάνει τὰ ἄκρα. Πολλὲς φορὲς ἀπὸ εὐλάβεια ξεκινοῦν μερικοί, ἀλλὰ ποῦ φθάνουν!

Ὅπως οἱ εἰκονολάτρες καὶ οἱ εἰκονομάχοι. Ἄκρη τὸ ἕνα, ἄκρη τὸ ἄλλο! Οἱ μὲν ἔφθασαν στὸ σημεῖο νὰ ξύνουν τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ καὶ νὰ ρίχνουν τὴν σκόνη μέσα στὸ Ἅγιο Ποτήριο, γιὰ νὰ γίνη καλύτερη ἡ Θεία Κοινωνία· οἱ ἄλλοι πάλι ἔκαιγαν τὶς εἰκόνες, τὶς πετοῦσαν…

Γι’ αὐτὸ ἡ Ἐκκλησία ἀναγκάσθηκε νὰ βάλη ψηλὰ τὶς εἰκόνες καί, ὅταν πέρασε ἡ διαμάχη, τὶς κατέβασε χαμηλά, γιὰ νὰ τὶς προσκυνοῦμε καὶ νὰ ἀπονέμουμε τιμὴ στὰ εἰκονιζόμενα πρόσωπα.

Τὴν ἐποχή μας δὲν τὴν χαρακτηρίζει τὸ ἀθόρυβο, ἀλλὰ τὸ ἐντυπωσιακό, τὸ κούφιο. Ἡ πνευματικὴ ζωὴ ὅμως εἶναι ἀθόρυβη. Καλὰ εἶναι νὰ κάνουμε αὐτὰ ποὺ εἶναι γιὰ τὰ μέτρα μας σωστά, ἀθόρυβα, χωρὶς ἐπιδιώξεις πάνω ἀπὸ τὶς δυνάμεις μας, γιατὶ ἀλλιῶς θὰ εἶναι εἰς βάρος τῆς ψυχῆς μας καὶ τοῦ σώματος, καὶ συχνὰ εἰς βάρος καὶ τῆς Ἐκκλησίας.

Μέσα στὴν γνήσια εὐαρέστηση τοῦ πλησίον μας ὑπάρχει καὶ ἡ εὐαρέστηση στὸν Χριστό. Ἐκεῖ χρειάζεται νὰ προσέξη κανείς, πῶς νὰ ἐξαγνίση τὴν εὐαρέστηση πρὸς τὸν πλησίον, νὰ βγάλη δηλαδὴ τὴν ἀνθρωπαρέσκεια, γιὰ νὰ πάη καὶ αὐτὴ ἡ ἀνθρώπινη προσφορὰ στὸν Χριστό.

Ὅταν προσπαθῆ κάποιος νὰ τοποθετήση τὰ ἐκκλησιαστικὰ θέματα δῆθεν μὲ ὀρθόδοξο τρόπο, καὶ ὁ σκοπὸς του εἶναι νὰ τοποθέτηση καλύτερα τὸν ἑαυτό του, ἀποβλέπη δηλαδὴ στὸ συμφέρον του, πῶς θὰ εὐλογηθῆ ἀπὸ τὸν Θεό; Ὅσο μπορεῖ κανείς, νὰ κάνη τὴν ζωὴ του τέτοια ποὺ νὰ συγγενεύη μὲ τὸν Θεό. Πάντα νὰ ἐλέγχη τὸν ἑαυτό του καὶ νὰ κοιτάζη πῶς νὰ κάνη τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ὅταν κάνη τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, τότε συγγενεύει μὲ τὸν Θεό, καὶ τότε, χωρὶς νὰ ζητάη ἀπὸ τὸν Θεό, λαμβάνει· δέχεται συνέχεια νερὸ ἀπὸ τὴν πηγή.

Ἅγιος Παΐσιος Ἁγιορείτης

 

Ἡ μητέρα του εἶχε φροντίσει

Μοῦ τὸ διηγήθηκε μιὰ γυναίκα μὲ πανεπιστημιακὴ μόρφωση:

Στὶς δώδεκα τὰ μεσάνυχτα, χτύπησαν τὴν πόρτα στὴν Ἐκκλησία. Ἦταν μία γριούλα. Καὶ ζητοῦσε παπᾶ, νὰ πάει νὰ κοινωνήσει ἕναν ἄρρωστο.

Ὁ παπᾶς ἑτοιμάστηκε καὶ βγῆκε ἀμέσως μαζί της. Πλησιάζουν σὲ ἕνα φτωχὸ σπιτάκι, τύπου παράγκας. Ἡ γριούλα ἀνοίγει τὴν πόρτα καὶ μπάζει τὸν ἱερέα σὲ ἕνα δωμάτιο.

Καὶ νὰ, ξαφνικὰ, ὁ παπᾶς εὑρίσκεται ἐκεῖ μόνος μὲ μόνο τὸν ἄρρωστο.

Ὁ ἄρρωστος τοῦ δείχνει μὲ χειρονομίες τὴν πόρτα καὶ σκούζει.

- Φύγε ἀπὸ ἐδῶ! Ποιὸς σὲ ἐκάλεσε; Ἐγὼ εἶμαι ἄθεος. Καὶ ἄθεος θὰ πεθάνω.

Ὁ παπᾶς τὰ ἔχασε.

- Μὰ δὲν ἦλθα ἀπὸ μόνος μου! Μὲ ἔκαλεσε ἡ γριά!

- Ποιὰ γριά; Ἐγὼ δὲν ξέρω καμμιὰ γριά!

Ὀ παπᾶς, καθὼς στέκει ἀπέναντί του, βλέπει ἐπάνω ἀπὸ τὸ κεφάλι τοῦ ἄρρωστου, μία φωτογραφία μὲ τὴν γυναίκα ποὺ τὸν ἐκάλεσε.

Τοῦ λέει, ἐνῶ τοῦ δείχνει τὸ πορτραῖτο.

- Νὰ αὐτή!

- Ποιὰ αὐτή, Ξέρεις, τί λές, παπᾶ; Αὐτὴ εἶναι ἡ μάνα μου. Καὶ ἔχει πεθάνει χρόνια τώρα!

Γιὰ μιὰ στιγμὴ πάγωσαν καὶ οἱ δύο. Αἰσθάνθηκαν δέος. Ὁ ἄρρωστος ἄρχισε νὰ κλαίει. Καὶ ἀφοῦ ἔκλαψε, ζήτησε νὰ ἐξομολογηθῆ. Καὶ μετά, ἐκοινώνησε.

Ἡ μητέρα του εἶχε φροντίσει ἀπὸ τὸν οὐρανό, νὰ τοῦ δείξει τὸν δρόμο τῆς σωτηρίας.

Πρωτ. Δημήτριος Ντοῦτκο

Πρώτη μέρα στὸ σχολειό

«Τόση βιάση καὶ σπουδή;
Γιὰ ποῦ πᾶς, καλὸ παιδί;
Κίνησες νωρὶς-νωρὶς
καὶ τρεχάτος προχωρεῖς;

Στάσου δὰ νὰ διασκεδάσεις
μὲ τὶς ὀμορφιὲς τῆς Πλάσης!
Κόψε ἀπ᾿ τὰ περβόλια πάλι
τοῦ χινόπωρου τὰ κάλλη!»

«Νὰ σταθῶ; Δὲν εὐκαιρῶ,
γιατὶ πάω στὸ φτερό.
Καὶ ποῦ πάω, νὰ στὸ πῶ;
Στὸ σχολειό μου π᾿ ἀγαπῶ!

Ἄνοιξε γιὰ πρώτη μέρα.
Βλέπεις τὰ παιδιὰ ἐκεῖ πέρα;
Ἔχουν μόνα τους ταιριάξει
χωριστὰ κάθε μιὰ τάξη».

«Εἶσαι, βλέπω, μαθητής.
Μὰ στὸν ὦμο τὶ κρατεῖς,
ποὺ μὲ τὴ ματιὰ τὴν πρώτη
σ᾿ ἔκαμα γιὰ στρατιώτη;»

«Εἶναι τ᾿ ἄρματά μου αὐτά,
τ᾿ ἀκριβά τ᾿ ἀγαπητά:
Τὸ κοντύλι μου κι ἡ πλάκα,
τὸ βιβλίο μου στὴ σάκα.

Κι ἔλα πιὰ νὰ σὲ χαρῶ,
μὲ ρωτᾶς κι ἀργοπορῶ...
Εἶναι ἡ ὥρα περασμένη,
ἄκου, ὁ κώδωνας σημαίνει.

Τέλλος Ἄγρας

Ἡ Φιλοκαλία, ὁ μηδενισμός καί ἡ κρίση

Σέ περιόδους μεγάλων κρίσεων στούς λαούς, ἡ κύρια ἐργασία τοῦ διανοούμενου ὀφείλει νά εἶναι ἡ ἀνάδειξη ἐκείνων τῶν στοιχείων τοῦ πολιτισμοῦ καί τῶν παραδόσεων πού μποροῦν νά βοηθήσουν στήν ἀνάταξη τῆς συλλογικῆς κατάθλιψης καί τήν ἀναζωπύρωση τῶν ἑστιῶν δημιουργικῆς δράσης.

Αὐτό ἀκριβῶς ἔκαναν αἴφνης ἄνθρωποι σάν τόν Χέγκελ ἤ τόν Γιάσπερς σέ ἀντίστοιχα πολύ δύσκολες στιγμές τοῦ ἔθνους τους. Ἄλλωστε τό νά κατηγορεῖ ἡ Ἰνδία τόν ἰνδουισμό ἤ τό Ἰράκ τόν μουσουλμανισμό γιά τίς κακοτυχίες τους, αὐτό μόνο σέ βαθύτερη παρακμή, λόγω ἀπελπισίας, θά μποροῦσε νά ὁδηγήσει. Σέ στιγμές κρίσης, λοιπόν, ἀναζητοῦμε καταρχήν τά στοιχεῖα ἐκεῖνα πού ἐπιτρέπουν τήν ἀναγέννηση καί τήν ἐλπίδα. Ἄραγε αὐτό εἶναι πού κάνει ὁ Στέλιος Ράμφος μέ τό τελευταῖο του βιβλίο, ὅσο καί μέ τό μπαράζ τῶν συνεντεύξεων ποῦ ἀκολούθησε;

Στήν εἰκοσαετία πού διδάσκω στήν τριτοβάθμια θεολογική ἐκπαίδευση, στήν Ἑλλάδα καί στό ἐξωτερικό, ἔχω συναντήσει μόλις δύο ἤ τρεῖς ἀνθρώπους πού ἔχουν διαβάσει ὁλόκληρη τή Φιλοκαλία. Τό βιβλίο αὐτό, πού δημιουργήθηκε ἀπό μοναχούς γιά μοναχούς, ἐκδόθηκε μετά τό '60 στήν Ἑλλάδα καί διαβάστηκε γενικῶς ἐλάχιστα. Τό πρόβλημα ὡστόσο εἶναι πώς τό περιεχόμενό του ἐλάχιστα ταυτίζεται μέ αὐτό πού προτείνει ὁ Ράμφος. 

Καταρχήν ἡ Φιλοκαλία δέν περιέχει μόνο μία ἀνθρωπολογία, ἀλλά σειρά ἀνθρωπολογιῶν, μέ σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, οἱ ὁποῖες ἀνταποκρίνονται στή μακρά ἐξέλιξη δεκατεσσάρων αἰώνων: εἶναι ἐντελῶς διαφορετική ἡ Πλατωνίζουσα καί καθαρά νοησιαρχική ἀνθρωπολογία καί γνωσιολογία τοῦ συγγραφέα τῶν ἀπόψεων τοῦ Ἀντωνίου ἤ τοῦ Εὐάγριου (Νεῖλος ὁ Ἀσκητής), ἀπό τή μυστηριοκεντρική ἀνθρωπολογία τοῦ Μάρκου τοῦ Ἀσκητῆ, ἤ τόν ἐσωτερισμό τοῦ Μακάριου, ἤ ἀκόμα, φυσικά, ἀπό τόν μοντέρνο ψυχοσωματικό ὁλισμό τοῦ Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητῆ καί τήν ἱερή σωματοκεντρικότητα τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ. Εἶναι ἐντελῶς παράδοξη ἄλλωστε ἡ θέση τοῦ Ράμφου πώς ὁ ἀνατολικός χριστιανισμός δέν διαθέτει κἄν ἀνθρωπολογία: ἡ ἀπόλυτη ἰσότητα καί ἀκεραιότητα τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ στή Δ' Οἰκουμενική Σύνοδο, καθώς καί ὁ μακρύς ἀντί-μονοφυσιτικός ἀγώνας, πού κατέληξε στή λαμπρή διατύπωση τῆς ἀπόλυτης ἐλευθερίας τῆς ἀνθρώπινης βούλησης, γιά πρώτη φορά στήν Ἱστορία, στόν Μάξιμο τόν Ὁμολογητή καί τή Στ' Οἰκουμενική Σύνοδο, ἐνάντια στήν παθητικότητα τῆς βουδιστικῆς Ἀνατολῆς, θά ἀρκοῦσαν γιά νά τό ἀποδείξουν αὐτό. Ὑπάρχει μιὰ διαδικασία ὡρίμανσης τῆς ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας, τῆς ὁποίας τά ἴχνη φαίνονται καί στή Φιλοκαλία καί πρός τήν ὁποία σήμερα στρέφεται τό ἐνδιαφέρον πολλῶν εἰδικῶν στή Δύση.

Πέραν αὐτῶν καμιά πρωτοκαθεδρία τοῦ αἰσθήματος δέν ἐπιτρέπει ἡ Φιλοκαλία. Τόσο τό αἴσθημα ὅσο καί ὁ νοῦς περιορίζονται, στή διαδικασία τῆς προσευχῆς, τόσο ὅσο χρειάζεται γιά νά ἀποφευχθεῖ ἡ πιθανή εἰδωλοποιητική τους λειτουργία - κυρίως μάλιστα τοῦ αἰσθήματος! Παραμένει βεβαίως παράδοξη ἡ θέση τοῦ Ράμφου πώς μηδενιστής εἶναι ὁ ἄνθρωπος τοῦ αἰσθήματος· κατά τόν Χάϊντεγκερ (στό ἔργο του γιά τόν Νίτσε) αἰτία τοῦ μηδενισμοῦ εἶναι μᾶλλον, ἀντιθέτως, ἡ αὐτοτοποθέτηση τοῦ σκεπτόμενου ὑποκειμένου ὡς προϋπόθεση κάθε ἀντικειμενικῆς μεταφυσικῆς του Εἶναι - καί ἡ βούληση γιά δύναμη πού ἀκολουθεῖ. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ αἰσθήματος δέν εἶναι μηδενιστής, ἀντίθετα πιστεύει σέ ἀξίες. Γίνεται μηδενιστής ὅμως ὅταν γίνει φίλαυτος, ὅταν χάσει δηλαδή τήν κοινότητα. Ἀλλά αὐτός ὁ «θερμός» μηδενισμός θεραπεύεται μᾶλλον πιό εὔκολα ἀπό τόν «ψυχρό» μηδενισμό τοῦ λογικισμοῦ.

Τό μεγαλύτερο ὅμως σφάλμα εἶναι τό νά ταυτίζει κανείς τή Φιλοκαλία μέ τόν ὀρθόδοξο χριστιανισμό ἐν γένει, ἤ ἀκόμα μέ τόν τρόπο βίωσης τῆς εὐχαριστιακῆς κοινότητας ἀπό μέρους τῶν πιστῶν ἀνά τούς αἰῶνες. Ὑπάρχει σχέση ἀλλά ὄχι ταύτιση. Πέραν αὐτοῦ, ἄλλωστε, γιά νά μείνουμε στό θέμα μας, ἡ Ἑλλάδα κατά τόν τελευταῖο αἰώνα ὑπέφερε πολύ περισσότερο ἀπό τόν ἠθικισμό, τόν εὐσεβισμό καί τόν νομικισμό πού ἔφεραν κάποιες ὀργανώσεις, παρά ἀπό τή Φιλοκαλία, πού ἀγνοεῖ ὅλα τά παραπάνω!

Ποιά εἶναι τά στοιχεῖα τῆς Φιλοκαλίας ὅμως πού θά μποροῦσαν νά βοηθήσουν μιὰ σύγχρονη ἀνθρωπολογία ἡ ὁποία θά μποροῦσε ἐπίσης νά ὁδηγήσει καί σέ ἱστορική ἀνάπτυξη; Ἀναφέρω μερικά ἐπιγραμματικά: ἡ ἔμφασή της στήν ἀνάγκη ρεαλιστικῆς αὐτογνωσίας (κάτι στό ὁποῖο περιλαμβάνεται καί τό ἀσυνείδητο), ἡ ἔμφαση στήν ἀνάγκη κοινωνικοποίησης τοῦ φίλαυτου θελήματος, ὁ τελικός τονισμός τῆς ψυχοσωματικῆς ὑφῆς τοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ἀνάγκη ψυχοσωματικῆς μετοχῆς/συναλήθευσης τοῦ ἀνθρώπινου ὅλου, ἡ ἀποφασιστική συναίρεση ἀτομισμοῦ-κοινωνικότητας καί συν-εὐθύνης ὅλων γιά ὅλα καί ὅλους. Δέν εἶναι καλύτερα νά ἀρχίσουμε νά συζητοῦμε αὐτά παρά ὁτιδήποτε ἄλλο; 

π. Νικόλαος Λουδοβῖκος

Μὴ μᾶς ξεχνᾶς!

Πρό διετίας ἦλθε στήν χώρα μας καί μίλησε στό Μέγαρο Μουσικῆς ἐνώπιον πολυπληθεστάτου ἀκροατηρίου ὁ διάσημος ἀμερικανοεβραῖος ψυχίατρος Ἴρβιν Γιάλομ. Τό θέμα του ἦταν «Ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ θανάτου». Συνεπής ἄθεος ὁ ἴδιος, ἔκανε ἕνα «κήρυγμα», πού εἶχε τό ἑξῆς τελικό «δίδαγμα»:

«Ἐπιχειρῆστε νά ζήσετε χωρίς τά προστατευτικά ‘κιγκλιδώματα’ πού προσφέρουν οἱ διάφορες θρησκεῖες - ἐννοῶ κάποια μορφή συνέχειας ἤ ἀθανασίας, πού ἀρνεῖται τό τελεσίδικο τοῦ θανάτου. Νομίζω ὅτι μποροῦμε νά ζήσουμε καλά χωρίς αὐτά τά κιγκλιδώματα...»

Ὅμως, τό παράξενο εἶναι, ὅτι ὁ ἴδιος (σέ πρόσφατο βιβλίο του) περιγράφει πόσο τόν συγκλόνισε ἕνα «πολύ ζωντανό» (ὅπως τό λέει) ὄνειρο, πού εἶδε τήν ἑπομένη νύχτα μετά τήν κηδεία τῆς μητέρας του: «Ἀκούω τήν μάνα μου νά οὐρλιάζει τό ὄνομά μου. Τρέχω πρός τό σπίτι τῆς παιδικῆς μου ἡλικίας καί τήν βλέπω καθισμένη στήν σκάλα νά μοῦ φωνάζει: ‘Μή μᾶς ξεχνᾶς! Μή μᾶς ἀφήνεις νά χαθοῦμε’. Ἡ μάνα μου δὲν ἦταν πεθαμένη. Ἦταν ζωντανή καί μέ φώναζε...»!

Καί καταλήγει ὁ Γιάλομ: «Πᾶνε τώρα δεκαοκτώ χρόνια ἀπό τόν θάνατο τῆς μητέρας μου, ἀλλά ἡ εἰκόνα αὐτοῦ τοῦ ὀνείρου ἀντιστέκεται στὴ φθορὰ καί λάμπει ἀκόμα πεντακάθαρα στό μυαλό μου. Κι ἐγώ ὑπάκουσα στήν κραυγή τῆς μάνας μου. Προσπαθῶ νά τήν θυμᾶμαι. Ἡ φράση ‘μή μᾶς ξεχνᾶς’ πάντα μὲ συγκινεῖ... καί τήν ἔχω περάσει σέ ἔργα μου»!

Ἀβίαστα ξεπηδᾶνε κάποια ἐρωτήματα. Ἀφοῦ ὁ ἄθεος «ἱεροκήρυκας» Γιάλομ δέν παραδέχεται κάποια συνέχεια μετά τόν θάνατο, καί τήν θεωρεῖ ψεύτικο ‘προστατευτικό κιγκλίδωμα’, τότε:

Πῶς δίνει τόσο μεγάλη σημασία σέ ἕνα ὄνειρο, πού τόσο ἔντονα μαρτυρεῖ γιὰ μιὰ ζωντανὴ συνέχεια μετά τόν θάνατο;

Γιατί «ἡ εἰκόνα αὐτοῦ τοῦ ὀνείρου ἀντιστέκεται στὴ φθορὰ καί λάμπει ἀκόμα πεντακάθαρα στό μυαλό του» μετά ἀπό 18 χρόνια;

Γιατί νιώθει τήν ἀνάγκη νὰ ὑπακούσει στό οὐρλιαχτό-παράκληση τῆς ‘πεθαμένης’ μάνας του;

Μήπως μέ ὅλα αὐτά, ἀρνεῖται κι αὐτός - χωρίς νά τό θέλει – τό τελεσίδικο τοῦ θανάτου;

Τό Πάσχα γιορτάζουμε τήν «ἀπάντηση» τοῦ Ἀληθινοῦ Θεοῦ στό οὐρλιαχτό-παράκληση «μή μᾶς ξεχνᾶς» ὅλων τῶν φυλακισμένων στά ‘ταμεῖα τοῦ ἅδη’ ψυχῶν.

Τήν Μεγάλη Παρασκευή, στά ἐγκώμια τοῦ Ἐπιταφίου ψάλλουμε:

«Ἰησοῦ Χριστέ μου, Βασιλεῦ τοῦ παντός, τί ζητῶν τοῖς ἐν τῷ Ἅδῃ ἐλήλυθας; ἤ τό γένος ἀπολῦσαι τῶν βροτῶν;» Δηλαδή: «Τί ζητοῦσες, Χριστέ μου, καί κατέβηκες στόν ἅδη, παρά τό νά ἐλευθερώσεις τούς ἐκεῖ νεκρούς;»

«Ὤ χαρᾶς ἐκείνης! ὤ πολλῆς ἡδονῆς! Ἰησοῦ ἧς τούς ἐν Ἅδῃ πεπλήρωκας, ἐν πυθμέσι φῶς ἀστράψας ζοφεροῖς!» Δηλαδή, «μέ πόση χαρά καί μέ πόση ἡδονή γέμισες τούς αἰχμαλώτους τοῦ ἅδη, ἀστράπτοντας τό Φῶς Σου μέσα στά ζοφερά του σκοτάδια!»

Ὁ Χριστός δέν μᾶς ξέχασε. Δέν μᾶς ἄφησε νά χαθοῦμε. Ἀλλά ἔλαβε ἀνθρώπινη σάρκα, πάλαιψε μέ τόν θάνατο καί τόν νίκησε γιά χάρη μας. Καί ἔτσι μᾶς ἔδωσε τήν δυνατότητα νά πετάξουμε ὅλα τά ψεύτικα «προστατευτικά κιγκλιδώματα» τῆς ἄθεης ‘φιλοσοφίας’ καί ‘ψυχολογίας’, καί νά στηριχτοῦμε στόν ἄδειο Τάφο Του. Στόν Πανάγιο Τάφο Του, τόν Ὁποῖο ὁ Ἴδιος ἄδειασε αὐτεξουσίως μέ τήν Ζωοποιό Του Ἀνάσταση! 

Ἀρχιμανδρίτης Βαρνάβας Λαμπρόπουλος

Ἡ Αὐγουλοῦ

Μ’ ἔμαθε νὰ προσεύχωμαι κατανυκτικὰ καὶ μὲ δάκρυα μία ἁπλῆ γυναικούλα, ποὺ κατοικοῦσε στὸ Πέραμα Πειραιῶς καὶ τὴν ἀποκαλοῦσαν περιφρονητικὰ ὄχι μὲ τ’ ὄνομά της, ἀλλὰ μὲ τὸ παρατσούκλι «ἡ Αὐγουλοῦ», γιατὶ πούλαγε φρέσκα αὐγά, νὰ ἐξοικονομήση τὸν «ἄρτον τὸν ἐπιούσιον».

Ὡς περιοδεύων πέρασα μιὰ μέρα ἀπ’ τὸ φτωχικό της σπίτι, γιὰ νὰ εἰσπράξω μιὰ συνδρομὴ γιὰ τὸ περιοδικὸ ΖΩΗ. Ἡ ἴδια ἀπουσίαζε καὶ βρισκόταν ἐκεῖ τὸ παιδί της, ποὺ διήρχετο τὴν ἐφηβεία. Ἔκαιγε τὸ καντήλι στὸ εἰκονοστάσι κι ἔκανα στὸ παιδὶ τὴν πρότασι, ἂν ἤθελε, μέχρι νὰ ᾽λθη ἡ μητέρα του νὰ προσευχηθοῦμε λιγάκι. Κάπως ἀδιάφορα κούνησε καταφατικὰ τὸ κεφάλι του καὶ εἶπε ἂς προσευχηθοῦμε. Ὅταν τελειώσαμε τὴν προσευχή, μοῦ λέει κάπως χαριτολογώντας: Ἄ, ἐσὺ δὲν ξέρεις νὰ προσευχηθῆς! Ἐγὼ κατεπλάγην ἀπ’ τὴν τολμηρὴ αὐτὴ παρατήρησι καὶ τὸν ρώτησα νὰ μοῦ ἐξηγήση, πῶς κατὰ τὴ γνώμη του πρέπει νὰ προσεύχεται ἕνας Ὀρθόδοξος Χριστιανός; Ἐγώ, κύριε, μοῦ λέει, δὲν ξέρω θεολογία, ἀλλὰ βλέπω τὸ παράδειγμα τῆς μητέρας μου, ποὺ ὅταν προσεύχεται κραυγάζει συνεχῶς «Κύριε Ἐλέησον», πέφτει συνεχῶς σὲ μετάνοιες, κτυπάει τὸ στῆθος της καὶ τρέχουν ποτάμι τὰ δάκρυά της!

Μετὰ ἀπ’ αὐτὴ τὴν ἀφήγησι, μεγάλωσε ἡ ἐπιθυμία μου νὰ γνωρίσω αὐτὴ τὴν ὑπέροχη γυναῖκα καὶ νὰ διδαχθῶ κάτι ἀπ’ τὴ χαρισματικὴ προσευχή της.

Ἐκείνη τὴ μέρα δὲν ἦλθε κι ἀποχώρησα. Μιὰ ἄλλη μέρα πέρασα νὰ τὴ συναντήσω καὶ βρέθηκα μπροστὰ σὲ μιὰ συγκλονιστικὴ σκηνὴ προσευχομένου ἀνθρώπου. Ὁ ἄνδρας της, ὅπως ἔμαθα, ἦταν ἕνας μέθυσος κι ἀχαΐρευτος, ποὺ τῆς ἔπαιρνε ὅ,τι οἰκονομοῦσε ἀπ’ τὰ αὐγὰ καὶ μπεκρόπινε. Ἐκείνη τὴ μέρα κατὰ τὴν ὁποία πῆγα, ἀπ’ τὸ μεθύσι του τὴν εἶχε ξυλοκοπήσει, τῆς εἶχε πάρει τὰ χρήματα καὶ τῆς εἶχε πετάξει τὴν Καινὴ Διαθήκη μέσα στὸ πηγάδι! Ἐγὼ δὲ τὴ βρῆκα γονατιστὴ στὸ πηγάδι νὰ προσεύχεται καὶ νὰ λέη: Χριστέ μου καὶ Παναγία μου Μεγαλόχαρη, τὸ βιβλίο μὲ τὰ ἱερὰ γράμματα, τὸ ὁποῖο ἔρριξε ὁ ἄνδρας μου στὸ πηγάδι δὲν τὸ ἔκανε ἀπὸ ἀσέβεια, ἀλλὰ ἦταν μεθυσμένος. Κάνε Παναγία μου τὰ ἱερὰ αὐτὰ Γράμματα, ποὺ θὰ λειώσουν καὶ θὰ γίνουν ἕνα μὲ τὸ νερό, νὰ τὰ πιῆ ὁ ἄνδρας μου, νὰ μετανοήση, νὰ ἐξομολογηθῆ καὶ νὰ σωθῆ, νὰ μὴν πάη στὴν κόλασι, Χριστουλάκη μου, γιατὶ ὁ κόσμος μὲ ἔχει γιὰ καλή, ἐνῶ ἐγὼ ἡ τρισάθλια ἔχω πολλὰ ἀθεράπευτα πάθη κι ἁμαρτίες!

Μητροπολίτης Χαλκίδος Νικόλαος Σελέντης

Τί εἶναι ἡ ἀληθινὴ χαρὰ

Πόσο εὐτυχισμένοι εἴμαστε ἐμεῖς οἱ ὀρθόδοξοι Χριστιανοί! Τί Θεὸ ἔχουμε! Εἶναι ἀξιολύπητοι ὅσοι δὲν γνώρισαν τὸν Θεό. Αὐτοὶ δὲν βλέπουν τὸ αἰώνιο φῶς, καὶ μετὰ τὸ θάνατο πορεύονται στὸ αἰώνιο σκοτάδι. Αὐτὸ τὸ ξέρουμε, γιατί τὸ Ἅγιο Πνεῦμα πληροφορεῖ μέσα στὴν Ἐκκλησία τοὺς ἁγίους γιὰ τὸ τί ὑπάρχει στὸν οὐρανὸ καὶ τί στὸν Ἅδη. Ὤ, πόσο ἀξιολύπητοι εἶναι οἱ πλανεμένοι ἄνθρωποι! Αὐτοὶ δὲν μποροῦν νὰ ξέρουν τί εἶναι ἡ ἀληθινὴ χαρά. Μερικὲς φορὲς διασκεδάζουν καὶ γελοῦν, ἀλλὰ τὸ γέλιο καὶ ἡ ἀπόλαυση ποὺ δοκιμάζουν θὰ μεταβληθοῦν σὲ θρῆνο καὶ θλίψη. Δική μας χαρὰ εἶναι ὁ Χριστός. Μὲ τὰ πάθη Του μᾶς ἔγραψε στὸ βιβλίο τῆς ζωῆς, καὶ στὴ βασιλεία τῶν οὐρανῶν θὰ εἴμαστε αἰώνια μὲ τὸν Θεὸ καὶ θὰ βλέπουμε τὴ δόξα Του καὶ θὰ εὐφραινόμαστε μαζί Του. Ἡ χαρὰ μας εἶναι τὸ Ἅγιο Πνεῦμα. Εἶναι τόσο γλυκὸ καὶ εὐχάριστο! Αὐτὸ μαρτυρεῖ στὴν ψυχὴ γιὰ τὴ σωτηρία.

Ἅγιος Σιλουανὸς ὁ Ἀθωνίτης

Ναί, πάντοτε…

Τὸ 1817 ἕνας φίλος μου ταξίδευε στὴ Μακεδονία μὲ τὴν συνοδεία ἑνὸς καλόγερου. Ὅταν ἔφτασαν σ’ ἕνα χωριό, τοῦ ὁποίου τὸ ὄνομα δὲν συγκράτησε, σταμάτησαν γιὰ ἀνάπαυση σ’ ἕνα ἀρτοπωλεῖο, τὸ ὁποῖο ἦταν συγχρόνως καὶ τὸ πανδοχεῖο τῆς περιοχῆς.

Ἕνα νέο παιδί, ἕνας Ἠπειρώτης, τράβηξε τὴν προσοχή τους. Τὸ παράστημά του ἦταν περήφανο, μὲ ὄψη ἀγέρωχης ὀμορφιᾶς, τοῦ ὁποίου τὰ μπράτσα, οἱ γυμνὲς κνῆμες, τὸ στῆθος, ἔδιναν τὸν τύπο τῆς κομψότητας καὶ τοῦ σφρίγους.Παρατήρησε μὲ προσοχὴ τοὺς δύο ταξιδιῶτες καὶ στρεφόμενος στὸν λαϊκό, τὸν ρώτησε: Ξέρεις νὰ διαβάζεις;

Ἐκεῖνος συγκατάνευσε καὶ ὁ νεαρὸς Ἠπειρώτης τὸν παρακάλεσε νὰ τὸν ἀκολουθήσει σὲ γειτονικὸ ἀγρό. Κάθισαν σ’ ἕναν σωρὸ ἀπὸ πέτρες. Τὸ παιδὶ τότε ἔβαλε τὸ χέρι του στὸν κόρφο του καὶ ἔβγαλε κάτι, ποὺ ἦταν δεμένο μ’ ἕναν σπάγκο.

Ἦταν ἕνα μικρὸ βιβλίο, ὁ Θούριος του Ρήγα. Τὸ δίνει στὸν ξένο καὶ τὸν παρακαλεῖ νὰ τοῦ τὸ διαβάσει. Ὁ ταξιδιώτης τὸ πῆρε καὶ ἄρχισε νὰ τὸ ἀπαγγέλει μὲ στόμφο. Ὕστερα ἀπὸ λίγα λεπτὰ σήκωσε τὰ μάτια του καὶ ἔμεινε ἔκπληκτος.

******

Ὁ ἀκροατής του δὲν ἦτο πλέον ὁ ἴδιος ἄνθρωπος. Τὸ πρόσωπόν του ἐφαίνετο φλογισμένον καὶ ὅλα τὰ χαρακτηριστικά του ἀπέδιδον ἔξαρσιν. Τὰ μισοανοικτά του χείλη ἐδονοῦντο. Χείμαρρος δακρύων ἔπιπτεν ἀπὸ τὰ μάτια του, ἐνῶ τὸ σκιῶδες στῆθος του ἐταράσσετο καὶ συνεσπᾶτο.

-Γιὰ πρώτη φορὰ ἀκοῦς νὰ σοῦ διαβάζουν τὸ βιβλιαράκι αὐτό; ρωτᾶ ὁ ταξιδιώτης.

-Ὄχι, τοῦ ἀπαντᾶ, σκουπίζοντας τὰ μάτια του μὲ τὴν ἀνάστροφη τῆς παλάμης του. Τὸ ἔχω ἀκούσει πολλὲς φορές. Παρακαλῶ τοὺς διαβάτες καὶ μοῦ τὸ διαβάζουν συχνά…

-Καὶ πάντοτε κλαῖς;

-Ναί, πάντοτε…

Claude Charles Fauriel

Γάλλος φιλόλογος και ιστορικός

Τί σημαίνει ἡ φράση «αἰωνία ἡ μνήμη»

«Αἰωνία ἡ μνήμη» σημαίνει: αἰώνια νὰ ὑπάρχει ἡ μνήμη γιὰ σένα. Ἄκουσα μία φορὰ πὼς κάποιος στὸν ἐπικήδειο λόγο ἐπάνω ἀπὸ τὸν νεκρὸ φώναξε: «αἰωνία ἡ μνήμη σου στὴ γῆ!». Παραξενεύτηκα γιὰ μία τόσο λανθασμένη ἑρμηνεία τῆς πίστης μας. Μὰ μπορεῖ κάτι νὰ εἶναι αἰώνιο στὴ γῆ, ὅπου ὅλα περνοῦν βιαστικὰ σὰν προσκεκλημένοι σὲ γάμο; Ὄντως, δὲν εὐχόμαστε στὸν νεκρὸ ἐντελῶς μηδαμινὸ πλοῦτο, ὅταν τοῦ εὐχόμαστε νὰ τὸν μνημονεύουν σ’ αὐτὸν τὸν κόσμο, ὁ ὁποῖος καὶ ὁ ἴδιος πλησιάζει στὸ τέλος του;

Ἀλλὰ ἂς ποῦμε πὼς τὸ ὄνομα κάποιου μνημονεύεται στὴ γῆ ἕως τὸ τέλος τοῦ χρόνου· τί κερδίζει αὐτὸς ἀπ’ αὐτό, ἐὰν ἡ μνήμη του στὰ οὐράνια ἔχει ξεχαστεῖ; Τὸ σωστὸ εἶναι νὰ ἐπιθυμοῦμε τὸ ὄνομα τοῦ νεκροῦ νὰ μνημονεύεται αἰώνια στὴν αἰωνιότητα, στὴν αἰώνια ζωὴ καὶ στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Αὐτὸ εἶναι καὶ τὸ νόημα τῶν λέξεων «αἰωνία σου ἡ μνήμη».

Μιὰ φορὰ οἱ μαθητὲς τοῦ Χριστοῦ καυχήθηκαν λέγοντας: «Κύριε, καὶ τὰ δαιμόνια ὑποτάσσεται ἡμῖν ἐν τῷ ὀνόματί σου». Καὶ ὁ Χριστὸς τοὺς ἀπάντησε νὰ μὴν χαίρονται γι’ αὐτό, ἀλλά: «χαίρετε δὲ ὅτι τὰ ὀνόματα ὑμῶν ἐγράφη ἐν τοῖς οὐρανοῖς», δηλαδὴ νὰ χαίρονται ἐπειδὴ τὰ ὀνόματά τους εἶναι γνωστὰ καὶ τὰ θυμοῦνται καὶ τὰ μνημονεύουν στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ.

Στὴν Ἁγία Γραφὴ συχνὰ λέγεται πὼς τὰ ὀνόματα τῶν δικαίων θὰ εἶναι γραμμένα στὸ βιβλίο τῶν ζωντανῶν, ἐνῶ τὰ ὀνόματα τῶν ἁμαρτωλῶν θὰ σβήσουν καὶ θὰ ξεχαστοῦν. Ἀπὸ τὴν ἱστορία περὶ τοῦ πλουσίου καὶ τοῦ Λαζάρου βλέπουμε ὅτι ὁ Κύριος λέει τὸ ὄνομα τοῦ Λαζάρου, ἀλλὰ ἀποσιωπᾶ τὸ ὄνομα τοῦ ἄδικου πλουσίου.

Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ Λάζαρος μπῆκε στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ καὶ ἔλαβε τὴν αἰώνια ζωὴ καὶ τὴν αἰώνια μνήμη, ἐνῶ ὁ ἁμαρτωλὸς πλούσιος ἔχασε καὶ τὴ βασιλεία καὶ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ὄνομα. Στὴ Ἁγία Γραφὴ πολλὲς φορὲς τὸ ὄνομα ταυτίζεται μὲ τὸν ἄνθρωπο. Στὴν Ἀποκάλυψη  γράφεται: «Καὶ ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ ἐγένετο σεισμὸς μέγας…. καὶ ἐπεκτάνθησαν ἐν τῷ σεισμῷ ὀνόματα ἀνθρώπων χιλιάδες ἑπτά».

Ὑπὸ τὸν σεισμὸ τῆς γῆς πρέπει νὰ καταλάβουμε μεγάλους πειρασμούς, στοὺς ὁποίους οἱ ἑπτὰ χιλιάδες ἀνθρώπων ὑπέκυψαν, ἀποστάτησαν ἀπὸ τὸν Χριστὸ καὶ ἔχασαν τὶς ψυχές τους. Τοῦτο σημαίνει ὅτι δὲν καταστράφηκαν μόνο τὰ σώματά τους -αὐτὸ εἶναι ἐλάχιστης σημασίας- ἀλλὰ οἱ ψυχὲς καὶ τὰ ὀνόματα ἐκμηδενίστηκαν καὶ σβήστηκαν ἀπὸ τὸ βιβλίο τῶν ζωντανῶν.

Ὅποιος ἐπιθυμεῖ ἀθάνατη μνήμη στὴν αἰωνιότητα, ἐπιθυμεῖ εὐαγγελικὸ πράγμα. Ἐὰν κάποιος ἐπιθυμεῖ ἀθάνατο ὄνομα στὴ γῆ, θέλει ματαιόδοξο πράγμα. Νὰ ξέρεις ὅτι πολλοὶ οἱ ὁποῖοι ἀθόρυβα καὶ χωρὶς νὰ τοὺς προσέξουν πέρασαν αὐτὴ τὴ ζωή, ἀπέκτησαν ἀθάνατο ὄνομα σ’ ἐκεῖνο τὸν κόσμο.

Νὰ σκέπτεσαι περὶ αὐτοῦ καὶ ὁ Θεὸς θὰ σοῦ ἀποκαλύψει ἀκόμα πολλά. Καὶ ὅταν ἀκούσεις γιὰ τὸν δικό μου θάνατο, πὲς στὴν προσευχή σου: «αἰωνία του ἡ μνήμη»!

Ἅγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς

Ἔχουμε ἐξασφαλίσει θέση μονιμότητας;

Ἡ μεγαλύτερη δύναμις στὴν ὑδρόγειο σφαίρα εἶναι ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ. Νὰ εἴμαστε ἀχόρταγοι γιὰ τὴ θεία Χάρη. Νὰ μὴ χορταίνουμε. Ὅταν ἔρχεται ἡ θεία Χάρη, θὰ στεκόμαστε μὲ αὐτοσυγκέντρωση, αὐτοέλεγχο, προσευχή.

Μὲ τὴ συνεχῆ προσπάθεια ἡ κάθε ψυχή, μὲ θέληση ἀγαθὴ καὶ μὲ τὴ Χάρη τοῦ Θεοῦ, προάγεται καὶ προκόπτει στὴν ἀρετὴ καὶ στὴν ἁγιότητα.

Ὅποιος ἀγωνίζεται κατὰ τῆς ἁμαρτίας γράφει τὶς ὡραιότερες σελίδες στὸ βιβλίο τοῦ Θεοῦ. Γιατὶ ὅλα γράφονται ἐκεῖ.

Ὅσοι ἔφυγαν μὲ ἀρετή, τοὺς ἔτυχε μεγάλη ὑποδοχὴ στὸν οὐρανό.

Μόνιμος ὑπάλληλος, σοῦ λέει, στὸ Δημόσιο. Τί εἶναι αὐτὸ μπροστὰ στὴν αἰωνιότητα; Ἔχουμε ἐξασφαλίσει θέση μονιμότητας Ἐκεῖ;

Ὅλο καὶ νὰ προσθέτουμε ἕνα κομμάτι στὴ γέφυρα τῆς ἁγιότητος ποὺ θὰ μᾶς ὁδηγήσει στὸν οὐρανό.

Ὁ πονηρὸς ψιθυρίζει τὴν ἀπιστία. Οὔτε ἕνα γιώτα δὲν θὰ παραλειφθεῖ ἀπὸ ὅσα εἶπε ὁ Κύριος. Ὑπάρχει κόλαση καὶ Παράδεισος. Καὶ μάλιστα ἐμεῖς οἱ πιστοὶ θὰ κριθοῦμε αὐστηρότερα.

Ἡ νοερὰ προσευχὴ πρέπει νὰ γίνεται ἀνὰ πᾶσαν στιγμή. Δὲν ἔχει σημασία ἂν εἶναι ἐντατικὴ ἢ ἀδύνατη. Στὸ δρόμο, στὸ αὐτοκίνητο, ποῦ ξέρει ὁ καθένας τί κάνεις, ἂν εἶσαι προσηλωμένος στὸν Θεό; Νοῦς, στόμα, καρδιὰ κύκλο ἡ νοερὰ προσευχή. Χάνεται ὁ λογισμός. Ἀπομονώνεται, ἐξαφανίζεται.

Ἡ προσευχὴ νὰ γίνεται. Ἔστω καὶ τυπική, ποὺ σοῦ ψιθυρίζει ὁ διάβολος ὅτι εἶναι ξηρὴ καὶ τυπική.

«Εἴσελθε εἰς τὸ ταμιεῖον σου, ὅταν προσεύχη, καί... ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῶ». Νὰ κλείσουμε ὄχι μόνο τὴν πόρτα τοῦ δωματίου μας, ὅταν θέλουμε νὰ προσευχηθοῦμε, ἀλλὰ νὰ κλείσουμε καὶ τὰ αὐτιά μας καὶ τὴ σκέψη καὶ ὅλες τὶς αἰσθήσεις τοῦ ἑαυτοῦ μας. Νὰ τὰ ξεχάσουμε ὅλα, νὰ εἶναι νεκρὰ τὴ στιγμὴ ἐκείνη καὶ μόνο μὲ τὸν Θεὸν τὸν Ἄπειρο, τὸν Ἕνα, τὸν Πολυέλεο, τὸν Πολυεύσπλαγχνο Θεὸ νὰ μιλοῦμε. Ἐκείνη τὴ στιγμὴ νὰ ζοῦμε μόνο τὸν Θεό. Κατὰ τὸ σῶμα νὰ μὴ ζοῦμε. Αὐτὸ ζητᾶ, ὅταν λέει «κλείσας τὴν θύραν σου», τὴ θύρα τῶν αἰσθήσεών μας ἐννοεῖ.

Νὰ προσευχώμεθα, νὰ προσευχώμεθα, νὰ προσευχώμεθα. Στὴν ἐργασία μας, στὸ δρόμο, στὸ αὐτοκίνητο, παντοῦ. Τὸ πρωί, ὅταν ξυπνήσουμε, πρῶτα προσευχή, πάντα προσευχή. Τὴν εὐχὴ νὰ λέμε πολλὲς φορές, στὸ δρόμο, στὸ σχολεῖο, στὴν ἐργασία μας. Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με, τὸν ἁμαρτωλόν. Τότε νιώθουμε τὸν ἑαυτό μας γεμάτο καὶ ὁ Θεὸς δίνει πλούσια τὴ Χάρη Του.

Γέρων Εὐσέβιος Γιαννακάκης

Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου

Ὁ χορηγός, ὁ ὁδηγός, ὁ ὑπερασπιστής, ὁ Κύριος

«Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου...»· ἔτσι προσφωνοῦμε τὸν Θεό. Κύριε, Σὺ ποὺ εἶσαι ὁ κυρίαρχος, ὁ ὁποῖος κυβερνᾶς καὶ δεσπόζεις στὴ ζωή μου. Ἡ ἔκφραση αὐτὴ εἶναι παρμένη ἀπὸ τὸ βιβλίο Σοφία Σειράχ, στὸ ὁποῖο ἐπίσης ὑπάρχει καὶ ἄλλη μία σχετικὴ ἀναφορά: «Κύριε καὶ Θεὲ τῆς ζωῆς μου». Ὁ Κύριος εἶναι ὁ χορηγὸς τῆς ζωῆς, αὐτὸς ποὺ δίνει τὴ ζωή. Ὁ Κύριος εἶναι ὁ ὁδηγὸς τῆς ζωῆς, αὐτὸς ποὺ κατευθύνει τὴ ζωή. Ὁ Κύριος εἶναι ὁ ὑπερασπιστὴς τῆς ζωῆς, ὅπως λέγει ὁ ψαλμωδός. Ὁ Κύριος εἶναι αὐτὸς στὸν ὁποῖο ἀνήκει ἡ ζωή μας.

Ξεκινοῦμε τὴν προσευχή μας ὁμολογώντας μὲ ὅλα τὰ κύτταρα τῆς ὑποστάσεώς μας ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι ὁ Κύριος της ψυχῆς μας. Σὰν νὰ λέμε ὅτι ἐγὼ δὲν θέλω νὰ κυβερνῶ τὴν ψυχή μου. Θέλω ὅλες τὶς λεπτομέρειες νὰ τὶς ρυθμίζει ὁ Θεός, ὅλες της τὶς γωνιὲς Αὐτὸς νὰ τὶς φωτίζει. Παντοῦ Αὐτὸς νὰ ἔχει τὸ δικαίωμά Του καὶ σὲ κάθε σημεῖο της νὰ ἐπαληθεύεται ἡ δική Του παρουσία. «Ἐν ταῖς χερσί σου οἱ κλῆροι μου» λέγει κάπου ἀλλοῦ ὁ ψαλμωδός· ὅτι στὰ χέρια Σου βρίσκονται οἱ τύχες τῆς ζωῆς μου. Ὅλη μας ἡ ζωή, ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ μέχρι καὶ τὸ τέλος της, τὰ γεγονότα τὰ ὁποῖα συμβαίνουν ἐνδιαμέσως, οἱ γνωριμίες ποὺ κάνουμε, οἱ ἀφορμὲς τῆς σωτηρίας ποὺ ἔχουμε, οἱ πειρασμοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους περνᾶμε, ὅλα εἶναι στοιχεῖα τὰ ὁποῖα βρίσκονται κάτω ἀπὸ τὸ βλέμμα τοῦ Θεοῦ καὶ τὰ ὁποῖα μποροῦμε ἐμεῖς νὰ τὰ ἀναθέσουμε σὲ Ἐκεῖνον, ὥστε Αὐτὸς νὰ φροντίσει τὸ πῶς θὰ τὰ ἀντιμετωπίσουμε, ἢ θὰ τὰ διαχειρισθοῦμε μὲ τὸν καλύτερο τρόπο.

Ξεκινοῦμε, λοιπόν, τὴν προσευχή μας μὲ αὐτὴν τὴν ὁμολογία, ὅτι ἡ ζωή μας πρῶτον δὲν μᾶς ἀνήκει -φοβερὸ πράγμα· γιὰ σκεφτεῖτε το!- καὶ δεύτερον ὅτι ἀνήκει στὸ σύνολό της, σὲ κάθε λεπτομέρειά της, σὲ κάθε φάση της καὶ ἐξ ὁλοκλήρου στὸν Θεό. Γιὰ φαντασθεῖτε τὸν ἑαυτό σας καὶ τὴ ζωή σας νὰ οἰκοδομεῖται πάνω σὲ αὐτὴν τὴν πραγματικότητα, ὅτι ἡ ζωή μου εἶναι ἕνα δῶρο σὲ ἐμένα, τὸ ὁποῖο τὸ ἐπιστρέφω αὐτοβούλως καὶ αὐτεξουσίως στὸν Δωρητή μου, ποὺ εἶναι ὁ Χριστός. Καὶ Αὐτὸς τὴν κυβερνᾶ! Πέφτω τὰ βράδια καὶ κοιμᾶμαι. Δὲν μὲ νοιάζει τίποτα. Δὲν φοβοῦμαι οὔτε τὶς δοκιμασίες μου, οὔτε τοὺς πειρασμούς μου, οὔτε τὸ τέλος μου, οὔτε τὸ τέλος τῶν ἀγαπημένων προσώπων μου, διότι ἡ ζωή τους εἶναι καὶ ζωή μου καὶ ἡ ζωὴ ὅλων μας ἀνήκει στὸν Θεό. Ἔτσι ξεκινοῦμε. Μὲ αὐτὸ τὸ ἄνοιγμα, μὲ αὐτὸ τὸ δόσιμο, μὲ αὐτὴν τὴν ἐλευθερία. «Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου».

Ἡ ἀργία

Τέσσερα πράγματα νὰ μὴν ἐπιτρέψεις νὰ συμβοῦν μέσα μου. «Πνεῦμα ἀργίας, περιεργίας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογίας». Μὴν ἐπιτρέψεις νὰ ὑπάρξει μέσα μου μία κατάσταση ἀργίας, τεμπελιᾶς, ραθυμίας, ἀκηδίας, ἀδιαφορίας, ἀνορεξίας. Αὐτὸ θὰ πεῖ ἀργία. Νὰ εἶμαι ἀργός, βραδύς, χωρὶς ἐσωτερικοὺς παλμούς, χωρὶς δυναμικὸ μέσα στὴν ψυχή μου. Ἕνας μουδιασμένος, μαραμένος, χωρὶς ἐνδιαφέρον γιὰ πνευματικά. Φοβερὴ ἀρρώστια, ἰδίως τῆς ἐποχῆς μας. Πολλὲς φορὲς βλέπουμε νέα παιδιὰ ἀνόρεκτα, μᾶλλον κουρασμένα -νὰ τὴν πῶ τὴν λέξη - βαριεστημένα, χωρὶς διάθεση, χωρὶς χυμούς, χωρὶς ἐνθουσιασμό. Δὲν μποροῦμε ἔτσι νὰ προχωρήσουμε. Λέει στὸ σοφὸ βιβλίο τῆς Κλίμακος ὅτι ἡ ἀργία εἶναι περιεκτικὸν τοῦ θανάτου στοιχεῖον, εἶναι κάτι τὸ ὁποῖο θυμίζει τὸν θάνατο στὸν ἄνθρωπο. Πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ προχωρήσει στὴ ζωὴ ἕνας ὁ ὁποῖος διακρίνεται ἀπὸ τεμπελιά; Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἡ ἀκηδία, αὐτὴ ἡ περὶ τὰ πνευματικὰ ἀδιαφορία, θεωρεῖται ἀπὸ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ ἑπτὰ θανάσιμα, ὀλέθρια γιὰ τὴν ψυχή μας, ἁμαρτήματα. Τὶς τελευταῖες ἡμέρες ἦλθε κάποιο παιδὶ ποὺ μὲ πλησίασε, γιὰ νὰ δοῦμε τί θὰ κάνουμε μὲ τὴ Θεία Κοινωνία καὶ μὲ τὴν ἐξομολόγηση.

- Τί κάνεις γιὰ τὸν Θεό, παιδί μου; ρώτησα.

- Δὲν ἔχω ὄρεξη γιὰ τίποτα, μοῦ ἀπαντᾶ. Δὲν μπορῶ.

- Λίγη προσευχὴ δὲν κάνεις; προχώρησα.

- Τίποτα. Ἕνα σταυρό, καὶ πέφτω στὸ κρεβάτι.

- Γιατί; Ποιὸς ὁ λόγος; Τί σὲ ἐμποδίζει; Τί σὲ πιέζει καὶ γίνεσαι τσιγγούνης στὸν Θεό;

-Νιώθω κουρασμένος, πάτερ.

-Τὸ πρωὶ ποὺ εἶσαι ξεκούραστος;

-Δὲν μπορῶ, βιάζομαι. Σηκώνομαι, ἀλλὰ τὸ ἀναβάλλω. Λέω ἀπὸ αὔριο. Δὲν ἔχω διάθεση. Δὲν ξέρω τί μοῦ φταίει.

Αὐτὸ εἶναι ἡ ἀκηδία. Αὐτὸ εἶναι ἡ ἀργία. Αὐτὸ θέλει βία καὶ πίεση γιὰ νὰ καταπολεμηθεῖ. «Ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται καὶ βιασταὶ ἁρπάζουσιν αὐτὴν».

Αὐτοὶ ποὺ ξέρουν νὰ ζορίζονται, νὰ ἀσκοῦνται, νὰ ἐπιμένουν, νὰ ἀγωνίζονται, αὐτοὶ ἁρπάζουν τὴ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Αὐτοὶ ποὺ ἀργοῦν, ποὺ τεμπελιάζουν, ποὺ δὲν μποροῦν, ποὺ παραδίδονται ἔτσι στὸν χαλαρὸ ἑαυτό τους αὐτοὶ μένουν δίχως γεύσεις, δίχως καρπούς. Αὐτὸ μὲ δύο λέξεις σημαίνει ὅτι χωρὶς ἀγώνα, χωρὶς ἄσκηση, τὰ πράγματα δὲν θὰ μπορέσουν νὰ πάρουν τὴν καλὴ πορεία γιὰ τὴν ψυχή μας. Νὰ γιατὶ ξεκινοῦμε τὴ σαρακοστιανὴ προσευχή μας ζητώντας νὰ μὴν ἐπιτρέψει ὁ Θεὸς τὴν ἀργία καὶ τὴν ἀκηδία καὶ τὴ ραθυμία στὴν ψυχή μας.

Μητροπολίτης Μεσογαίας Νικόλαος

Τὸ δένδρον ἐκ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ γνωρίζεται

Πολλοὶ ἀπὸ κείνους ποὺ δὲ θέλανε νὰ ἀκούσουνε γιὰ θρησκεία, σήμερα ἀλλάξανε, καὶ ζητᾶνε νὰ διαβάσουνε θρησκευτικὰ βιβλία κι' ἄλλα γραψίματα ποὺ ἔχουνε σχέση μὲ τὴ θρησκεία, κ' ἐδῶ καὶ σ' ἄλλες χῶρες.

Σὲ κάμποσους ἀπ' αὐτοὺς ἄνοιξε τὸ δρόμο ποὺ τοὺς πῆγε κοντὰ στὴ θρησκεία, κ' ἰδιαίτερα στὴν Ὀρθοδοξία, ἡ βυζαντινὴ τέχνη τῆς ἁγιογραφίας. Ἀφοῦ εἴδανε πόσο βαθειὰ κι' ἀποκαλυπτικὴ εἶναι αὐτὴ ἡ τέχνη, νοιώσανε καὶ τὴν ἐπιθυμία νὰ γνωρίσουνε καὶ τὴν Ὀρθοδοξία ποὺ βρῆκε ἔκφραση μ' αὐτὴν τὴν τέχνη. Κι' ἀπὸ τὸ πνευματικὸ ὕψος ποὺ ἀνακαλύψανε στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωγραφική τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, συμπεράνανε καὶ τὸ μεγάλο πνευματικὸ ὕψος τῆς Ὀρθοδοξίας: "Τὸ δένδρον ἐκ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ γνωρίζεται".

Στὸν τόπο μας, ἀλλοίμονο! πολὺ λίγοι ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ καταγίνουνται μὲ τὰ λεγόμενα πνευματικὰ ζητήματα καὶ ποὺ γράφουνε βιβλία, ἔχουνε κάποια σχέση μὲ τὴ θρησκεία, κι' ἀκόμα πιὸ λίγοι μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Οἱ περισσότεροι ἀπ' αὐτοὺς δὲν καταδέχουνται μηδὲ νὰ κοιτάξουνε κατὰ κεῖ. Τὴ χριστιανικὴ θρησκεία κι' ὅ,τι ἔχει σχέση μ' αὐτή, τὴ θεωροῦνε ἀνάξια γιὰ νὰ ἀπασχολήση τὰ σοφὰ κεφάλια τους. Γι' αὐτούς, ὅποιος πιστεύει στὸν Χριστὸ εἶναι θρησκόληπτος, στενόμυαλος κι' ἀνεξέλικτος. Τὸ νἆναι κανένας ἄπιστος, καὶ μάλιστα νὰ κομπάζη γι' αὐτό, εἶναι μεγάλος κ' ὑψηλὸς τίτλος πνευματικῆς σοβαρότητας, ποὺ τὸν ἔχουνε οἱ βαθυστόχαστες διάνοιες. Φόβος καὶ τρόμος τοὺς πιάνει μὴν τύχη καὶ τοὺς πάρουνε γιὰ ἀνθρώπους ποὺ δίνουνε καὶ τὴν παραμικρὴ σημασία στὴ θρησκεία, δηλαδὴ σὲ ἕνα πράγμα ποὺ εἶναι γιὰ τὶς γρηὲς καὶ γιὰ τοὺς φτωχοὺς τῷ πνεύματι. Ἕνας τέτοιος μοῦ εἶπε πὼς μὲ θαυμάζει γιὰ τὸ θάρρος ποὺ ἔχω νὰ λέγω καὶ νὰ γράφω πὼς εἶμαι χριστιανός. Ὑπάρχουνε οἰκογένειες ποὺ ντρέπουνται γιὰ κάποιον ἀπὸ τοὺς δικούς τους ποὺ εἶναι εὐλαβής, καὶ θυμᾶται κανένας τὰ λόγια τοῦ Χριστοῦ ποὺ εἶπε πὼς ἦρθε στὸν κόσμο νὰ βάλη φωτιά, καὶ νὰ χωρίση τὰ παιδιὰ ἀπὸ τοὺς γονιοὺς κι' ἀδελφὸ ἀπ' ἀδελφό, καὶ πὼς ὅποιος θἄχη σὲ ντροπή του πὼς πιστεύει σ' Ἐκεῖνον καὶ στὰ λόγια του, θὰ τὸν ἔχη κι' ὁ Χριστὸς σὲ ντροπὴ σὰν θὰ ξανάρθη μὲ θεϊκὴ δόξα τριγυρισμένος ἀπὸ τοὺς Ἀγγέλους: "Ὃς γὰρ ἂν ἐπαισχυνθῆ με καὶ τοὺς ἐμοὺς λόγους ἐν τῇ γενεᾷ ταύτῃ τῇ μοιχαλίδι καὶ ἁμαρτωλῷ, καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐπαισχυνθήσεται αὐτόν, ὅταν ἔλθῃ ἐν τῇ δόξῃ τοῦ Πατρὸς αὐτοῦ μετὰ τῶν Ἀγγέλων τῶν ἁγίων".

Ναί. Ὁ Χριστὸς εἶναι ντροπὴ γιὰ τοὺς ἔξυπνους καὶ πολύξερους ἀνθρώπους τούτου τοῦ κόσμου. H ἀθεΐα εἶναι τὸ σημεῖο τῆς πνευματικῆς ἀριστοκρατίας. Οἱ βαθυστόχαστες αὐτὲς διάνοιες, ἂν καταδεχτοῦνε καμμιὰ φορὰ νὰ μιλήσουνε γιὰ θρησκεία, τὸ κάνουνε γιὰ νὰ τὴν περιπαίξουνε, ἢ γιὰ νὰ τὴ χτυπήσουνε, παίρνοντας ἀφορμὴ ἀπὸ κάποια καινούργια φιλοσοφικὴ θεωρία. Ὅλα τὰ ξέρουνε. Τὸ μόνο πράγμα ποὺ γι' αὐτὸ δὲν γνωρίζουνε τίποτα, εἶναι τὸ τί εἶναι αὐτὴ ἡ θρησκεία ποὺ δὲν παραδέχουνται. Ὁ Πασκὰλ λέγει πὼς οἱ περισσότεροι ἀπ' ὅσους πολεμᾶνε τὴ θρησκεία δὲν ξέρουνε τί εἶναι αὐτὸ ποὺ πολεμᾶνε.

Οἱ δικοί μας οἱ γραμματισμένοι, προπάντων οἱ λεγόμενοι "λογοτέχνες", δὲν ἔχουνε ἰδέα γιὰ τὴ θρησκεία μας, ἰδιαίτερα γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία, σὲ καιρὸ ποὺ στὴν Εὐρώπη, ποὺ τὴν ἔχουνε γιὰ δασκάλα τους, γίνεται μεγάλη ἀναταραχὴ στὰ πνεύματα, καὶ κάποιες σπουδαῖες ψυχές, σὰν νάναι ζαρκάδια διψασμένα μέσα στὸν ξέρακα τῆς ὑλιστικῆς γνώσης, τρέχουνε νὰ ξεδιψάσουνε στὶς δροσερὲς βρύσες τῆς Ὀρθοδοξίας.

Ποιὸς ἀπὸ τοὺς δικούς μας "λογοτέχνες", αἰσθητικοὺς καὶ στοχαστές, ξέρει τίποτα ἀπὸ τούτη τὴν πνευματικὴ ἀναστάτωση ποὺ γίνεται σήμερα, μακρυὰ ἀπὸ "τὶς λογοτεχνίες, κι' ἀπὸ τὶς αἰσθητικὲς" ποὺ καταγίνουνται; Ποιὸς θέλησε, κἄν ἀπὸ περιέργεια, νὰ διαβάση κάποια πατερικὰ βιβλία καὶ νὰ ξεζέψη τὸν ἑαυτό του ἀπὸ τὸ μαγκανοπήγαδο ποὺ γυρίζει μὲ δεμένα μάτια; Μὰ κι' ἂν τ' ἀποφασίση κανένας, θὰ δῆ πὼς εἶναι τόσο ἀλλοιώτικα τὰ νοήματα ποὺ θὰ διαβάση, ὥστε δὲν θὰ καταλάβη τίποτα, ὅπως εἶναι μαθημένος στὰ ἀντιπνευματικὰ διαβάσματα, καὶ θὰ τὰ παρατήση. Ἤ, ἂν τύχη νὰ διαβάση κανένα ἁγιωτικὸ βιβλίο, γραμμένο μὲ κείνη τὴ βλογημένη ἁπλότητα ποὺ ἔχουνε τὰ ἀληθινὰ καὶ ἀπροσποίητα πράγματα, θὰ τὸ περιφρονήση, γιατί εἶναι συνηθισμένος στὶς πολύπλοκες καὶ μπερδεμένες φιλοσοφίες, κι' ἂς εἶναι σαπουνόφουσκες.

Τὰ βιβλία ποὺ εἶναι γραμμένα ἀπὸ τοὺς Πατέρας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μεταφράζουνται σήμερα σὲ πολλὲς γλῶσσες τῆς Εὐρώπης, καὶ πιὸ πολὺ τὰ πιὸ αὐστηρὰ καὶ τὰ πιὸ μυστικά, ποὺ τὰ γράψανε κάποιοι ἅγιοι ποὺ ζήσανε σὲ ἐρημιές, σὲ σπηλιές, καὶ σὲ μοναστήρια ἀπομοναχιασμένα τῆς Ἀνατολῆς. Ὓστερ' ἀπὸ τόσους αἰῶνες, ἐκεῖνοι οἱ ταπεινοὶ ἐρημίτες ποτίζουνε τὶς διψασμένες ψυχὲς καὶ τὶς δροσίζουνε, χαρίζοντας τὴν εἰρήνη τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς ἀθανασίας στὴν ἁμαρτωλὴ ἀνθρωπότητα ποὺ κυλίστηκε στὴν ἀκολασία σὰν τὸν ἄσωτο γυιό, ὥς που κατάντησε νὰ τρώγη ξυλοκέρατα μὲ τοὺς χοίρους. Αὐτὴ ἡ ἀνθρωπότητα, καταματωμένη ἀπὸ τὴν περιπλάνησή της, πεινασμένη, γυμνὴ κι' ἀπελπισμένη, κράζει στοὺς πτωχοὺς τῷ πνεύματι, στοὺς καταφρονεμένους ἀσκητάδες, νὰ τῆς δώσουνε βοήθεια, νὰ τὴν κρατήσουνε ἀπὸ τὸ χέρι γιὰ νὰ μὴ βουλιάξη μέσα στὴν ἀφρισμένη καὶ μελανὴ θάλασσα τῆς ἀπιστίας, σὰν τὸν ἀπόστολο Πέτρο. K' οἱ ἅγιοι γέροντες, ποὺ ζήσανε πρὶν ἀπὸ πεντακόσια, χίλια, χίλια πεντακόσια χρόνια, κι' ἀπομείνανε λησμονημένοι ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο, ποὺ μέθυσε ἀπὸ τὰ γεννήματα τοῦ μυαλοῦ του καὶ θέλησε νὰ στήση τὸ θρόνο του ἀπάνω ἀπὸ τὸ Θεό, βλέποντάς τον, λοιπόν, νὰ παραδέρνη ἐλεεινὸς καὶ ξετραχηλισμένος μέσα στὴν ἀνεμοζάλη τῆς ἀπιστίας καὶ νὰ φωνάζη "βοήθεια!", σκύβουνε πονετικὰ καὶ τὸν τραβᾶνε ἀπὸ τὸ χέρι, ἐκεῖ ποὺ τρέμει σύγκορμος, καὶ τοῦ λένε μὲ τὴ γλυκειὰ μὰ κι' αὐστηρὴ φωνή τους, τὰ λόγια ποὺ εἶπε ὁ Κύριος στὸν Πέτρο, σὰν τὸν εἶδε νὰ βουλιάζη: "Ὀλιγόπιστε, εἰς τί ἐδίστασας;"

Λοιπόν, ἐπειδὴ εἶναι πολλοὶ σήμερα ἐκεῖνοι ποὺ ἔχουνε ἐπιθυμία νὰ ἀπογευτοῦνε, ἂς εἶναι καὶ λίγο, ἀπ' αὐτὸ τὸ πνευματικὸ νέκταρ τῶν Πατέρων, καὶ δὲν βρίσκουνε τὰ προσκυνητὰ συγγράμματά τους, θὰ τοὺς προσφέρουμε λιγοστὰ ἄνθη ἀπὸ τὸν παράδεισο τῆς Ὀρθοδοξίας, ποὺ εὐωδιάζει σήμερα τὴν οἰκουμένη, σήμερα, σὲ καιρὸ ποὺ μεριμνοῦν οἱ ἄνθρωποι καὶ τυρβάζουν περὶ πολλά, σφεντονίζοντας λογιῶν-λογιῶν μηχανὲς στὸ φεγγάρι καὶ στὰ ἄστρα, λὲς καὶ κεῖ θὰ βροῦνε τ' ἀθάνατο νερό.

"H βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν", εἶπε ὁ Χριστός. Αὐτὴ τὴ βασιλεία ξεσκεπάζουνε οἱ Πατέρες, ποὺ ἤπιανε ἀπὸ "τὸ ὕδωρ τὸ ἀλλόμενον εἰς ζωὴν αἰώνιον".

Φώτης Κόντογλου

Tό πρόβλημα τῆς κατανόησης

Πολύ σημαντικό τὸ πόνημα τοῦ π. Ἀθανασίου Λαγουροῦ μέ τίτλο «ΝΑΙ Ἤ ΟΧΙ ΣTΗΝ “ΜΕTΑΦΡΑΣΗ” TΗΣ ΛΕΙTΟΥΡΓΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ». Tό βιβλίο ἀποτελεῖ πολύτιμη προσφορά στούς προβληματισμούς τῶν καιρῶν μας. Εἶναι μία πολύ θετική «συνεισφορά ἁπλῶν σκέψεων» στόν διάλογο πού ἔχει ἤδη ἀρχίσει γιά τή γλώσσα τῶν Λειτουργικῶν μας κειμένων. Ὁ συγγραφέας του, μέ πεντακάθαρη καί ἀφανάτιστη σκέψη, μέ δύναμη ἀποδεικτική καί ἐπιχειρήματα πειστικά, ὁδηγεῖ ἀβίαστα σέ ἀσάλευτα συμπεράσματα. Νά δοξάζουμε τόν Θεό ἐμεῖς οἱ παλαιότεροι, πού μᾶς χαρίζει τό εὐεργέτημα νά διδασκώμεθα ἀπό νεωτέρους! Πολλά ὠφελήθηκα ἀπό τή φρεσκάδα τῆς σκέψεως καί τό βαθύ στοχασμό τοῦ π. Ἀθανασίου. Tό πρόβλημα τῆς κατανόησης τῶν Λειτουργικῶν καί ὑμνογραφικῶν μας κειμένων –ὑπαρκτό κατά τόν συγγραφέα– δέν βρίσκεται, πράγματι, στίς λέξεις, ἀλλά στίς προθέσεις, στίς διαθέσεις καί στή θέληση. Ἀφήνω τά ἄλλα σοφά καί ὑπέροχα πού εὔστοχα ἐπισημαίνονται στή μελέτη τοῦ π. Ἀθανασίου καί μένω σ᾽ αὐτή τή θέση, γιά νά προσθέσω κάτι σχετικό καί ἀπό τή δική μου ἐμπειρία.

Πρό ἐτῶν ἤκουσα συνετό ἀρχιμανδρίτη ἱεροκήρυκα καί τώρα Μητροπολίτη, πού ὑπηρέτησε σέ νησιά ἐξορίστων τή διάρκεια τῆς δικτατορίας νά λέγη: Δικηγόρος πολυμαθής, πολιτικός ἐξόριστος, πού πάντοτε διαμαρτυρόταν γιά τήν ἀκαμψία τῆς Ἐκκλησίας στή γλώσσα τῶν Λειτουργικῶν Κειμένων, τοῦ πρότεινε νά μεταφράσουν στή νεοελληνική τή Θεία Λειτουργία. Δέχθηκε ὁ ἐχέφρων κληρικός καί πρότεινε, σκοπίμως, μετά τή μετάφραση νά λειτουργήσουν οἱ δυό τους στό ἐκκλησάκι τοῦ στρατοπέδου, λειτουργός ἐκεῖνος καί ψάλτης ὁ νεωτεριστής δικηγόρος. Tό εἶπαν καί τό ἔκαναν. Ἔκαμαν Λειτουργία στά νέα ἑλληνικά. Σέ λίγο, ὁ δικηγόρος ψάλτης διέκοψε λέγοντας:

-Σταμάτα, πάτερ. Αὐτό δέν εἶναι Λειτουργία. Καταστρέψαμε τή φρεσκάδα τοῦ ποιητικοῦ λόγου. Tά κάναμε θάλασσα. Αὐτό δέν μπορεῖ νά γίνη!

Κατάλαβε ὁ δικηγόρος στήν πράξη αὐτό πού λέει στή μελέτη του ὁ π. Ἀθανάσιος. «Ἐκεῖνος πού διαμαρτύρεται πώς δέν καταλαβαίνει τί λένε στήν ἐκκλησία, δέν ἔχει ἐλπίδες νά κερδίση καί πολλά πράγματα ἀπό μία ἁπλῆ στεγνή μετάφραση». Ἐπικύρωσε τή χρυσῆ θέση τοῦ π. Ἀθανασίου ὅτι «ἡ Λειτουργία εἶναι θαῦμα ἀκοῆς καί ὄχι θαῦμα ὁμιλίας». Καί ὅτι μέ τή μετάφραση ἐπιτυγχάνεται ἴσως ἡ «κατανόηση», διακυβεύονται ὅμως ὅλα τά ἄλλα πνευματικά ἀγαθά.

Περιστατικό δεύτερο: Ὅταν ὑπηρετοῦσα ἐν ἀποσπάσει στά ἑλληνικά σχολεῖα Βελγίου, βρέθηκα γιά προσωπικούς λόγους στό ἑλληνικό Λύκειο Ντίσελντορφ τῆς Γερμανίας. Ἐκεῖ συναντήθηκα μέ συνάδελφο φιλόλογο, πού ἀνῆκε πολιτικά στόν ἀριστερό χῶρο, καί ἄρχισε νά καταφέρεται κατά τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν «ἀποστεωμένη» λειτουργική γλώσσα πού ἀπευθύνεται, κατ᾽ αὐτόν, σέ «ὦτα μή ἀκουόντων». Φιλόλογος ἦταν καί μέ βεβαίωνε ὅτι δέν καταλαβαίνει οὔτε τόν ὕμνο «ὁ Μονογενής Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ…» Ἐπιστρέφοντας στίς Βρυξέλλες συναντήθηκα μέ ἀγράμματες Ἑλληνίδες τοῦ Κύκλου μελέτης Ἁγίας Γραφῆς, πού κάναμε στήν ἐκεῖ ἑλληνική ἐκκλησία. Ἔ, λοιπόν, αὐτές οἱ εὐσεβεῖς μετανάστριες κυρίες μέ βεβαίωναν ὅτι δέν αἰσθάνονταν καμμιά ἀνάγκη μεταφράσεως τῆς θ. Λειτουργίας. Ἦταν γι᾽ αὐτές ὅλα κατανοητά, ὅλα θεσπέσια, ὅλα οὐράνια. Γιατί αὐτές οἱ ὀλιγογράμματες κυρίες δέν ἦταν, ὅπως θά ἔλεγε ὁ π. Ἀθανάσιος, «περαστικές» ἀπό τήν ἐκκλησία, οὔτε ἦταν μή συνειδητές χριστιανές. Ἦταν ζυμωμένες μέ τό βίωμα τῆς Ὀρθοδόξου Λατρείας, προσοικειωμένες «τῇ τῶν ρημάτων γνώσει» καί δέν δυσκολεύονταν ἀπό ἐμπόδια γλωσσικά. Δέν ζητοῦσαν μετάφραση! Μετάφραση ζητοῦν ὄχι οἱ ἐν συνειδήσει χριστιανοί, ἀλλά οἱ «περαστικοί», πού, κι ἄν τούς διευκολύνης γλωσσικά, πάλι «περαστικοί» θά μείνουν. Tήν ζητοῦν καί τήν συζητοῦν καί κάποιοι θεολόγοι, κληρικοί ἤ λαϊκοί, πού νομίζουν πώς μποροῦν νά ἐπενδύσουν σέ «περαστικούς».

Κατάπληξη ὅμως μοῦ προκάλεσε καί τό ἀκόλουθο περιστατικό. Συνέβη στό Eindhoven τῆς Ὀλλανδίας. Ἕλληνες μετανάστες γιά χρόνια, ἤξεραν καί καταλάβαιναν τά Ὀλλανδικά τέλεια. Ἐφημέριός τους ἦταν εὐλαβής Φλαμανδός Ὀρθόδοξος ἱερεύς πού λειτουργοῦσε στά Ὀλλανδικά. Οἱ μετανάστες μας ὅμως ζητοῦσαν ἐπίμονα ἀπό τή Μητρόπολη Βελγίου Ἕλληνα λειτουργό γιά νά ἀκοῦνε τή Λειτουργία στά Ἑλληνικά. Ἤθελαν τή γλώσσα τους. Κάποτε, μέ προτροπή τῆς Μητροπόλεως, βρέθηκα καί ἐγώ μαζί τους. Ἔψαλα καί κήρυξα στά Ἑλληνικά. Tό πανηγύρισαν. Ἡ χαρά τῶν συμπατριωτῶν ἦταν ἀπόλαυση γιά μένα! Μετά τή θεία Λειτουργία συναντηθήκαμε στή δίπλα αἴθουσα τῆς Ἐνορίας γιά καφέ. Ἔτσι γίνεται στό ἐξωτερικό. Ὅταν ἐξέφρασα τήν ἀπορία μου γιατί ζητοῦν ἑλληνικά, τή στιγμή πού καταλαβαίνουν τά νοήματα στά Ὀλλανδικά, δέχτηκα ἀπό τούς ὀλιγογράμματους, ἀλλά μή «περαστικούς» συμπατριῶτες βροχή διαμαρτυριῶν. Στά Ἑλληνικά, ἄς εἶναι καί ἀρχαῖα, ζοῦσαν τή Λειτουργία. Στά Ὀλλανδικά καταλάβαιναν, ἀλλά δέν αἰσθάνονταν τή χάρη πού πηγάζει ἀπό ἁγιασμένες λέξεις καί φράσεις τῶν Λειτουργικῶν μας κειμένων! Αὐτά, ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἀξιολόγου μελέτης τοῦ π. Ἀθανασίου Σ. Λαγουροῦ.

Ἠλίας Π. Καρυώτης, Θεολόγος