Ὁ κόσμος καὶ ἡ συνείδησή του:

Ἁπλὲς σκέψεις γιὰ ἕνα μεγάλο θέμα (1)

Ὁ Νίτσε μὲ τὸν Ὑπεράνθρωπο σφράγισε ἀνεξίτηλα τὴ μοίρα καὶ τὴν ἱστορία τοῦ αἰώνα μας. Ἡ θεωρία τοῦ Ὑπεράνθρωπου εἶναι μία θεωρία σκληρότητας. Πρέπει νὰ λυτρωθοῦμε, διακηρύσσει ὁ Νίτσε, ἀπὸ τὴν ἠθικὴ τῶν δούλων καὶ τῶν ἀδυνάτων. Ἡ ἀγάπη κατεβάζει τὸν ἄνθρωπο. Μόνο ἡ σκληρότητα εἶναι δημιουργική. Καὶ ἡ σκληρότητα ἐπιβάλλεται γιὰ τὴν ὑπέρβαση τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴ δημιουργία τοῦ Ὑπεράνθρωπου. «Ὁ Ὑπεράνθρωπος εἶναι πάνω ἀπὸ ἠθικὲς δεσμεύσεις, δυνατός, σκληρός, γεμάτος δημιουργικότητα- περιφρονεῖ τὰ χλιαρὰ αἰσθήματα τῆς ἀγάπης καὶ τῆς συμπόνιας καὶ ποδοπατεῖ ἀδίστακτα τοὺς ἀσθενεῖς».

Στὸ πορτρέτο αὐτὸ εὔκολα κανεὶς μπορεῖ ν’ ἀναγνωρίσει τὴν εἰκόνα τοῦ αἰώνα μας. Στὴν προσπάθειά μας νὰ γίνουμε Ὑπεράνθρωποι καταντήσαμε ἀπάνθρωποι καὶ μισάνθρωποι. Ἀναζητώντας τὸν Ὑπεράνθρωπο παραμερίσαμε τὸν ἄνθρωπο, ἀφαιρέσαμε ἀπὸ αὐτὸν κάθε στοιχεῖο ἠθικῆς, προκαλέσαμε ἄμβλυνση τῶν ἠθικῶν του μέτρων. Τὸν Ὑπεράνθρωπο ἐκφράζουν σήμερα πολιτικοί, κρατικοὶ καὶ οἰκονομικοὶ μηχανισμοί, ποὺ λειτουργοῦν μὲ γνώμονα τὴ μακιαβελλικὴ λογική, ποδοπατώντας τὰ τελευταία ράκη τῆς ἠθικῆς, ποὺ μόνο σὰν πρόσχημα γιὰ νέες ἀνήθικες πράξεις χρησιμοποιεῖται. Ἔτσι, στὸν καιρό μας ἀρχίζει νὰ θεωρεῖται ὑποτιμητικὸ τὸ νὰ εἶναι κανεὶς ἠθικός. Τὴν ἠθικὴ ἔχει ἀντικαταστήσει ἡ ἐξέλιξη. Ἐξέλιξη, ὅμως, ἐμφανίζει κι ὁ καρκίνος.

Ἡ πραγματικὴ πρόοδος βέβαια δὲν ἀντιδιαστέλλεται πρὸς τὴν ἠθική. Ὁ ἄνθρωπος, στὴν προσπάθειά του νὰ ξεφύγει ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ τὸν ἄφησε ἡ φύση, καὶ νὰ ξεπεράσει τὶς ἀντιξοότητες τοῦ περιβάλλοντός του, βελτίωσε τὰ μέσα παραγωγῆς, ἀνέπτυξε τεχνικὴ καί, γιὰ νὰ ζήσει «ἐν κοινωνία», προήγαγε τὴν ἠθική, διεύρυνε τὴν εὐαισθησία του καὶ προσδιόρισε κριτήρια γιὰ τὸ ἠθικὸ καὶ τὸ ἀνήθικο, τὸ δίκαιο καὶ τὸ ἄδικο, ὅπως αὐτὰ μορφοποιοῦνταν στὴ συνείδησή του μέσα ἀπὸ τὶς ἐξελίξεις τῶν κοινωνικῶν σχέσεων.

Ἡ σημερινὴ τεχνολογικὴ ἀνάπτυξη δὲν συμπορεύεται μὲ τὴν ἠθική. Ὁ τεχνολογικὸς γίγαντας εἶναι ἠθικὰ νάνος. Πολλοὶ διατείνονται πὼς ἡ ἀδυναμία μετοχῆς καὶ συναισθηματικῆς μέθεξης στὸν ἀνθρώπινο πόνο δίνουν τὸ στίγμα τῆς «ἠθικότητάς» μας. Ἡ ψυχικὴ πώρωση καὶ ἡ ἠθικὴ ἀναλγησία δὲν χαρακτηρίζουν μεμονωμένες περιπτώσεις· ἔχουν κυριεύσει τὸ μέσο ἄνθρωπο, ποὺ μένει ἀδιάφορος μπροστὰ στὴ δυστυχία, καλύπτοντας τὴν ἠθική του ἔνδεια μὲ προσποίηση, μὲ μία ἐπίφαση ἔντιμης ζωῆς -συχνὰ οὔτε κι αὐτὸ εἶναι ἀναγκαῖο—, μὲ τὸ προσωπεῖο τοῦ καλοῦ οἰκογενειάρχη καὶ τὸ χρίσμα τοῦ καλοῦ καὶ νομοταγῆ πολίτη. Μπορεῖ ἀπὸ τὴ μία νὰ ἐπικρίνει καὶ νὰ κατακρίνει κάποιες ἠθικὲς παρεκτροπὲς ἄλλων, ὡστόσο τὸ δικό του ἠθικὸ βαρόμετρο λειτουργεῖ μὲ τέτοιο τρόπο, ὥστε ἀνενδοίαστα κι ἀνερυθρίαστα νὰ καταπατᾶ τὴν ἀξιοπρέπεια, τὰ ὑλικὰ συμφέροντα τοῦ ἄλλου, στὰ πλαίσια βέβαια τοῦ «νόμου», προκειμένου νὰ μεγιστοποιήσει τὰ κέρδη του καὶ νὰ ἱκανοποιήσει τὴ ματαιοδοξία του.

Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος προσποιεῖται ὅτι δὲν ἔχει συνειδησιακὲς κρίσεις, ὅτι δὲν ταλανίζεται ἀπὸ τύψεις, θεωρεῖ τὴ συνείδηση οἰκεῖο κεφάλαιο, ποὺ ἔχει πετύχει μαζί της ἕναν ἀθέμιτο συμβιβασμό: αὐτὸς θ’ ἁμαρτάνει κι αὐτὴ θὰ ἀνέχεται. Ὅμως, αὐτὸ ποὺ σήμερα ὀνομάζουμε συνείδηση εἶναι ἕνα πλασματικὸ δημιούργημα, ἕνα εἴδωλο, ἕνα καθρέφτισμα, ἀνάκλαση μίας ρυπαρῆς καὶ ρυπογόνας πραγματικότητας. Τὴ θέση τῆς συνείδησης παίρνει ἡ σκοτεινὴ πλευρὰ τῆς ὕπαρξής μας, οἱ ἐνστικτώδεις τάσεις, οἱ ζωώδεις ροπὲς καὶ τὰ ἀρχέγονα πάθη. Ὁ «τεχνολογικὸς βάρβαρος» εἶναι τὸ πορτρέτο τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου, ἕνα νέο «Πορτρέτο τοῦ Ντόριαν Γκρέυ», ἕνα πορτρέτο ποὺ ἐκφράζει τὶς ἠθικὲς ἀποχρώσεις τοῦ καιροῦ μας.

Ἀσφαλῶς οἱ ἠθικοὶ κώδικες, οἱ ἠθικὲς ἀντιλήψεις καὶ ἀρχὲς δὲν εἶναι κάτι στατικό, ἅπαξ καθορισμένο καὶ κρυσταλλωμένο. Ἀποτελοῦν μεταβλητὲς ποσότητες, ποὺ μετασχηματίζονται ἀνάλογα μὲ τὶς κοινωνικὲς καὶ τὶς πολιτιστικὲς δομές, ποὺ συνθέτουν τὸ ἠθικὸ ἐποικοδόμημα. Στὴ διαμορφωμένη συνείδηση ἀνακλᾶται ἡ βιοθεωρία μίας κοινωνίας καὶ οἱ ἀντιλήψεις της περὶ ἠθικῆς. «Δὲν εἶναι ἡ συνείδηση ποὺ καθορίζει τὴ ζωὴ ἀλλ’ ἡ ζωὴ τὴ συνείδηση», ὑπῆρξε μία πρώιμη θέση τοῦ Μάρξ. Μιὰ κοινωνία, λοιπόν, ποὺ ἔχει κυριευτεῖ ἀπὸ τὸν ὠφελιμισμό, ποὺ προβάλλει ὡς πρώτη ἀξία τὸ ὑλικὸ κέρδος, πού, μὲ πρόσχημα τὴν ἀμφισβήτηση, διαγράφει ὅλες τὶς προϋπάρχουσες ἠθικὲς ἀξίες, ἀκόμα κι αὐτὲς ποὺ εἶναι ἀπαραίτητες γιὰ τὴ συνοχὴ καὶ προαγωγή της, διαπλάθει ἐλαστικὲς συνειδήσεις, καλλιεργεῖ τὰ σπέρματα τῆς κατάλυσής της, διαμορφώνει ἕνα νέο τύπο ἀντί-συνείδησης κι ἕναν νέο τύπο ἀντί-ἀνθρώπου, τὸν ὑπάνθρωπο, γεμάτο πλέγματα καὶ φαντασιώσεις.

Σαράντος Καργάκος