Τὸ ἑλληνικὸ Βυζάντιο

Ὑποστηρίζεται ἀπὸ ὁρισμένους ὅτι τὸ Βυζάντιο δὲν ἦταν ἑλληνικὸ καὶ δὲν ἀποτέλεσε κανενὸς εἴδους συνέχεια τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας. Δὲν εἶχε δημοκρατία, ἢ ἔστω δημοκρατικοὺς θεσμούς.

Δὲ νομίζω ὅτι οἱ σύγχρονοι ἕλληνες εἶναι περισσότερο ἕλληνες ἀπὸ τοὺς βυζαντινούς. Μέσα στὸ χρόνο, μὲς στοὺς αἰῶνες, οἱ φυλὲς δὲ μένουν καθαρές, ὑπάρχουν ὅμως ὁρισμένα χαρακτηριστικὰ τῶν πολιτισμῶν ποὺ παραμένουν ἐθνικά. Οἱ βυζαντινοὶ χρησιμοποιοῦσαν τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα ποὺ ἄλλαξε λίγο, ἀλλὰ οἱ γλῶσσες ἀλλάζουν, ἐνδιαφέρονταν γιὰ τὴ φιλοσοφία καὶ τὴ φιλοσοφικὴ ζωὴ πάρα πολύ, ἦταν μὲν ὑπήκοοι ἑνὸς αὐτοκράτορα, ἀλλὰ αὐτὸς ὁ αὐτοκράτορας ἔπρεπε νὰ φέρεται σωστά, γιατί γίνονταν εὔκολα λαϊκὲς ἐξεγέρσεις. Τὸ χειρότερο ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ ποῦν γιὰ τὸ Βυζάντιο εἶναι πὼς ἦταν, μᾶλλον, ἕνα γραφειοκρατικὸ κράτος. Ὅμως εἶχε μία πολὺ μορφωμένη γραφειοκρατία, πολὺ πιὸ μορφωμένη ἀπὸ τοὺς γραφειοκράτες τοῦ σημερινοῦ κόσμου. Καί, τί ἐννοεῖτε μὲ τὴ λέξη «δημοκρατία»; Ἦταν ὅλη ἡ ἀρχαία Ἑλλάδα δημοκρατική; Ὄχι. Θὰ ἔλεγα στοὺς Ἕλληνες ποὺ ὑποστηρίζουν κάτι τέτοιο, νὰ διαβάσουν τὴν ἴδια τους τὴν ἱστορία, εἰδικότερα τῆς κλασσικῆς Ἑλλάδας. Ἐκεῖ, θὰ βροῦν πολλὰ νὰ κατακρίνουν... Ποτέ μου δὲν κατάλαβα τί ἀκριβῶς σημαίνει «δημοκρατία». Στὰ περισσότερα μέρη τοῦ κόσμου σήμερα, δημοκρατία σημαίνει νὰ σὲ κυβερνοῦν τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, οἱ ἐφημερίδες, ἡ τηλεόραση. Διότι, εἶναι θεμιτὸ νὰ ἔχουμε αὐτὸ ποὺ ὀνομάζεται «λαϊκὴ ψῆφος» ἀλλά, ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ οἱ ἄνθρωποι δὲν μποροῦν νὰ κρίνουν μόνοι τους κι ὑπάρχουν πολλοὶ ἄνθρωποι στὸ σύγχρονο κόσμο ποὺ δὲ σκέφτονται τότε μεταφέρουν τὴν ἐξουσία στὰ χέρια ὅσων κατέχουν τὰ ΜΜΕ, οἱ ὁποῖοι, μὲ τὴ δύναμη ποὺ ἔχουν, θὰ ἔπρεπε νὰ ἐπιλέξουν τὸ δύσκολο δρόμο καὶ νὰ μορφώσουν ὅλο τὸν κόσμο. Πολλοὶ ἐξ αὐτῶν, ὄχι ὅλοι εὐτυχῶς, εἶναι ἀνεύθυνοι. Δημοκρατία μπορεῖ νὰ ὑπάρξει μόνον ἐὰν ἔχουμε ἕνα ὑψηλῆς μόρφωσης κοινό. Σὲ μία πόλη σὰν τὴν ἀρχαία Ἀθήνα ὑπῆρχε δημοκρατία χωρὶς νὰ σκεφτόμαστε πὼς περνοῦσαν οἱ σκλάβοι ἢ οἱ γυναῖκες, διότι οἱ ἄνδρες εἶχαν ὅλοι πολὺ καλὴ μόρφωση. Συνήθως δὲν ἐξέλεγαν τοὺς κυβερνῆτες τους, τραβοῦσαν κλῆρο, σὰ νὰ τὸ ἄφηναν στὰ χέρια τοῦ Θεοῦ˙ καμία σχέση μὲ τὴ βουλὴ τῶν κοινοτήτων.

Ὑπῆρχε κοινωνικὸ κράτος στὸ Βυζάντιο;

Ἡ Ἐκκλησία ἔκανε πολλὰ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους. Τὸ Βυζάντιο εἶχε πλήρη κοινωνικὴ αἴσθηση. Τὰ νοσοκομεῖα ἦταν πολὺ καλά, ὅπως καὶ τὰ γηροκομεῖα, τὰ ὁποῖα ἀνῆκαν κυρίως στὴν Ἐκκλησία, ἀλλὰ ὄχι μόνο σὲ αὐτὴν, ὑπῆρχαν καὶ κρατικά. Ἂς μὴ ξεχνᾶμε ὅτι ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ ὑψηλόβαθμους ἀξιωματούχους τοῦ κράτους ἦταν ὁ Ὀρφανοτρόφος. Σίγουρα ἡ Ἐκκλησία ἔπαιξε βασικὸ κοινωνικὸ ρόλο. Δὲν ἦταν ἁπλὰ ἕνα καθεστὼς ἐρημιτῶν ποὺ κάθονταν στὸ Ἅγιον Ὅρος˙ ἦταν κι αὐτό, ἀλλὰ ὑπῆρχε ἕνα σύστημα ἀπὸ μοναστήρια στὶς πόλεις. Τὰ μοναστήρια φρόντιζαν τοὺς Οἴκους γιὰ τοὺς γέροντες, τῶν ὁποίων οἱ μοναχοὶ μόρφωναν τὴ νεολαία, κυρίως τὰ ἀγόρια, γιατί τὰ κορίτσια μορφώνονταν στὸ σπίτι, καὶ τὰ περισσότερα παρεῖχαν πολὺ καλὴ μόρφωση. Τὰ κορίτσια τοῦ Βυζαντίου εἶχαν πολλὲς φορὲς καλύτερη παιδεία διότι «ἀπολάμβαναν» περισσότερη ἰδιωτική προσοχή. Νομίζω ὅτι ἡ βαθμολογία ποὺ θὰ δίναμε στὸ κοινωνικὸ ἔργο τῆς Ἐκκλησίας στὸ Βυζάντιο εἶναι ἰδιαίτερα ὑψηλή.

Καὶ ἡ παιδεία τους, κατὰ τὸ Μέγα Βασίλειο, ὄφειλε νὰ στηρίζεται στὸν Ὅμηρο, τὸν «διδάσκαλο τῶν ἀρετῶν».

Ἦταν γνῶστες τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς Γραμματείας. Εἶναι ἀξιομνημόνευτο, ὡστόσο, ὅτι δὲν ἔδιναν μεγάλη σημασία στοὺς Ἀττικοὺς Τραγωδούς, ἀλλὰ στοὺς λοιποὺς ποιητές. Ὑπάρχει ἡ διάσημη ἱστορία μίας ἑλκυστικῆς κυρίας, φίλης ἑνὸς αὐτοκράτορα, ποὺ μᾶς διηγεῖται ἡ Ἄννα Κομνηνή. Τὴν ὥρα ποὺ ἡ κυρία περνοῦσε, κάποιος τῆς φώναξε ἕναν ὁμηρικὸ στίχο, ποὺ μιλοῦσε γιὰ τὴν Ἑλένη στὴν Τροία, κι ἐκείνη κατάλαβε τὸ ὑπονοούμενο. Δὲν ὑπῆρχε κανεὶς λόγος νὰ τῆς ἐξηγήσει κάποιος, ποιανοῦ ἦταν οἱ στίχοι. Ὅλα ἀνεξαιρέτως τὰ ἀγόρια καὶ τὰ κορίτσια ἤξεραν τὸν Ὅμηρο. Ἡ Ἄννα Κομνηνὴ δὲν ἐξηγεῖ ποτὲ τὰ σημεῖα στὰ ὁποῖα ἀναφέρεται στὸν Ὅμηρο, ὅλοι οἱ ἀναγνῶστες της τὰ γνώριζαν.

Ἀμόρφωτοι, δὲν ὑπῆρχαν στὸ Βυζάντιο;

Ἄλλα ἦταν τὰ προβλήματα τῆς βυζαντινῆς γραμματείας. Ἦταν τόσο καλοὶ γνῶστες τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας ὥστε ἐπηρεάστηκαν στὴ διαμόρφωση τῆς γλώσσας. Πολλοὶ ἱστορικοὶ ἤθελαν νὰ γράψουν σὰν τὸν Θουκυδίδη, δὲν ἤθελαν νὰ γράψουν στὴ γλώσσα ποὺ τοὺς ἦταν πιὸ φυσικὴ, ἀλλὰ στὴν ἀρχαία. Ἡ μεγάλη τραγωδία τῶν βυζαντινῶν γραμμάτων ἦταν ἡ ἐξάρτησή τους ἀπὸ τὴν κλασσικὴ γραμματεία. Ὄχι γιατί δὲν γνώριζαν ἀρκετά, ἀλλὰ γιατί γνώριζαν πολὺ περισσότερα ἀπὸ ὅσα ἦταν ἀπαραίτητα γιὰ τὸ δικό τους «δημιουργικὸ» καλό.

Σὲρ Στῆβεν Ράνσιμαν